________________
મુકિત દુઃખરહિત મોક્ષની ઈચ્છાવાળા દુઃખના દ્વેષી મુનિને પણ મોક્ષ ક્યાંથી મળે? એ પ્રશ્ન ઉભેજ છે. પરંતુ જેમ દુઃખને વિષે દ્વેષરહિત મુનિને મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકે, તેમ સુખને વિષે આસક્તિ રહિત મુનિને પણ મોક્ષ પ્રાપ્ત થવામાં કઈપણ અંતરાય માનવો જોઈએ નહિ. મુક્તિમાં કેવળ સુખ જ છે તેથી ત્યાં સુખદુઃખ ઉભયને અભાવ છે, એમ કહેવું હોય તે તેમ કહેવામાં કાંઈપણ હરકત નથી. Uારત્વેષે નાસિત એકજ ઘટ વસ્તુ હોવા છતાં ઘટ-પટ ઉભય અત્ર નથી—એમ કહેવામાં જેમ દેષ નથી, તેમ એકલું સુખ જ મેક્ષમાં હોવાથી ત્યાં સુખદુઃખ ઉભય નથી, એમ જરૂર કહી શકાય. સાંસારિક સુખ મેહજન્ય છે,
જ્યારે મોક્ષસુખ સુવિશુદ્ધ-આત્મ-રમણસ્વરૂપ હોવાથી મેહજન્ય દુઃખ અને કલેશથી રહિત છે.
કેટલાક કહે છે કે માત્ર જ્ઞાનથી મુક્તિ મળે છે, પરંતુ એમ કહેવું એ અસત્ય છે. સ્ત્રી, ભેજન વિગેરેના જ્ઞાન માત્રથી તેના ભેગને આનન્દ અનુભવી શકાતો નથી. કેવળ ક્રિયાથી જ મોક્ષ મળે છે, એમ બેલવું તે પણ અયુક્ત છેઃ કારકે–મિથ્યાજ્ઞાનવાળા પુરૂષને પ્રયત્ન કરવા છતાં ફળ મળતું નથી, એ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. એટલું જ નહિ પણ જ્ઞાનરહિત કિયા તે મૂર્છાદિક અવસ્થામાં પણ હોય છે કિન્તુ તે અર્થજનક બનતી નથી. તેથી મોક્ષ માટે જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયની આવશ્યક્તા છે. જૂદા જૂદા દર્શનકારે જૂદા જૂદાં સાધને મેક્ષને માટે બતાવે છે, પરંતુ તે સર્વને સમાવેશ જ્ઞાન-ક્રિયા ઉભયમાં થઈ જાય છે. કેઈ કહે છે કે-ગુરૂ વચ‘નમાં શ્રદ્ધા રાખવાથી મોક્ષ મળે. કોઈ કહે છે કે પરબ્રહ્મનો
