________________
સ્યાદ્વાદ.
થવા છતાં મૂળ વસ્તુ નાશ પામતી નથી. એ મૂળ વસ્તુને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે અને તેના પરિવર્તનને પર્યાય કહેવામાં આવે છે. વસ્તુ માત્ર દ્રવ્યપર્યાય ઉભયાત્મક છે, એમ માનવું તે સ્યાદ્વાદ-દર્શનનું બીજ છે. દરેક દશનકારો શબ્દથી સ્યાદ્વાદને નહિ માનવા છતાં અર્થથી સ્યાદ્વાદની અપ્રતિહત આજ્ઞાને સ્વીકારે જ છે. જેમકે -
સાંખ્યમતવાળા સત્વ, રજસ, અને તમ–એ ત્રણ પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મોને પણ એક જ પ્રકૃતિમાં રહેલા માને છે.
નિયાયિક અને વૈશેષિકે એક જ પૃથ્વીને પરમાણુ રૂપે નિત્ય અને ઘટપટાદિ સ્કંધ રૂપે અનિત્ય માને છે. દ્રવ્યત્વપૃથ્વીત્વ વિગેરે ધર્મોને સામાન્ય રૂપે સ્વીકારે છે, તેમ ગુણકિયાદિથી તથા જલ–અગ્નિ-વાયુ વિગેરેથી ભિન્ન હોવાથી વિશેષ રૂપે પણ સ્વીકારે છે.
બૌદ્ધો અનેક વર્ણવાળા ચિત્રજ્ઞાનને એક જ જ્ઞાન તરીકે સ્વીકારે છે.
મીમાંસકો પ્રમાતા, પ્રમિતિ અને પ્રમેય—એમ ત્રણ આકારવાળા જ્ઞાનને એક જ જ્ઞાન તરીકે મંજૂર રાખે છે.
ભટ્ટ અને મુરારિ વસ્તુ માત્રને જાતિ રૂપે પણ ઓળખાવે છે અને વ્યક્તિ રૂપે પણ ઓળખાવે છે. તે - બ્રહ્મવાદીઓ એક જ આત્માને વ્યવહારથી બદ્ધ અને પરમાર્થથી અબદ્ધ માને છે. એમ કરીને સૌ કોઈને સ્યાદ્વાદ–ચક્રવર્તિની આજ્ઞાને સીધી કે આડકતરી રીતે સ્વીકાર કર્યા સિવાય ચાલતું નથી.
પ્રક્ષ૦ સપ્તભંગી એટલે શું?
