________________
સાધનવિચાર ]
૪૧
છીએ કે ‘આ પંકિત પુરુષાર્થની પ્રતિષ્ઠા કરનારી છે, પણ સાધનના નિષેધ કરનારી નથી.
6
જેના વડે સાધ્યની સિદ્ધિ થાય તે સાધન કહેવાય છે, એટલે પુરુષા પણ એક પ્રકારનું સાધન જ થયું. ‘ તે પછી નોવરને એ શબ્દો શા માટે લખાયા ?’ તેને ખુલાસા એ છે કે ‘સત્ત્વ અથવા પુરુષાર્થ એ આંતરિક સાધન છે અન ઉપકરણ એ બાહ્ય સાધન છે. આ બાહ્ય સાધના ઓછાં હાય–ટાંચાં હોય તેા પણ મહાપુરુષો પાતાના પુરુષાર્થનાં જોરે કા` સિદ્ધિ કરી શકે છે, એમ સમગ્ર કથનનુ તાત્પ છે, એટલે આ પંકિત સાધનના નિષેધ કરનારી નથી.’
અમને પેાતાને આ પંક્તિ ખૂબ પસં≠ છે, એટલે જ અમે તેના સ ંગ્રહ કરનારા ત્રણ લેાકેાના ઉપયાગ ધ આધ ગ્રંથમાળાનાં ‘સફળતાની સીડી' નામક પુસ્તકમાં તેમજ ‘દક્ષિણમાં દ્વિવ્ય પ્રકાશ' નામના બૃહદ્ વિહારગ્રંથમાં કર્યાં છે.
કેટલાક કહે છે કે ‘સાધન ગમે તેવું હાય તેથી શું ? જો વાપરનાર કુશળ હાય તા તેનાથી પણ કાર્ય સિદ્ધ થઈ છે. એક લાકડીના સામાન્ય ઈંડુકાથી પણ ભરવાડા વગેરે વાઘવરૂ જેવા હિં'સક પશુઓને હાંકી કાઢે છે અથવા લાકડાનું એક નાનું પાટિયુ મળી આવતાં વીર પુરુષા આખા દિરયા તરી જાય છે.’
પરંતુ આ દૃષ્ટાંત આપવાર્દિક છે, એટલે તેને સ માન્ય સિદ્ધાંત તરીકે સ્વીકાર થઈ શકે નહિ,
