________________
૩૪
હોંકારકલપતરુ જગતની અન્ય કઈ વસ્તુથી થઈ શકતી નથી, એટલે જીવને માટે સહુથી શ્રેષ્ઠ અવસ્થા તે મુક્તિ, મોક્ષ કે નિર્વાણ છે.
કમને નાશ કરવાનાં મુખ્ય સાધને અહિંસામય સંયમ તથા તપ છે, અને એ અહિંસામય સંયમ અને તપનાં અનન્ય સાધને સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યફચરિત્ર છે.
સુખ-દુખ સુખ–દુઃખ એ કર્મનું ફળ છે અને કર્મને કર્તા આત્મા પોતે છે, એટલે આપણે સુખ-દુઃખને જે અનુભવ કરીએ છીએ, તેના મૂળ ઉત્પાદક આપણે પોતે જ છીએ. બીજાઓ તેમાં નિમિત્તમાત્ર છે.
એક અવસ્થામાં સુખને અનુભવ કરે કે દુઃખને અનુભવ કરે, એ આપણી માનસિક સ્થિતિ અથવા સમજણ પર આધાર રાખે છે. પાસે કંઈ પણ સાધનસામગ્રી ન હોવા છતાં સાધુપુરુષે આનંદ માણે છે અને સાધન-સામગ્રીને ગંજ ખડકાવા છતાં કેટલાય માણસો દુઃખને અનુભવ કરતાં જોવામાં આવે છે. “સંતેષ એ જ સુખનું મૂળ છે” એ ઉપદેશ જૈન મહર્ષિઓએ આપેલ છે અને ભારતના અન્ય સાધુ-સંતોએ તેનું સમર્થન કરેલું છે.
