________________
મુનિજીવનની બાળથી-૬ પણ લાગતા હોવાથી ઉપર ઉપરનાં પ્રતિકમણ વગેરે પ્રાયશ્ચિત્તોની પણ સંભાવના હોવાથી તેમને માત્ર આલેચના પ્રાયશ્ચિત્ત હોતું નથી. જ્યારે કેવલીભગવંતે તે કૃતકૃત્ય હોવાથી અને તેમને સૂક્ષ્મ અતિચાર પણ નહિ લાગતું હોવાથી તેમને માત્ર આલેચના પ્રાયશ્ચિત્ત પણ હોતું નથી.
(૨) પ્રતિક્રમણ પ્રાયશ્ચિત્ત : જે દેષની શુદ્ધિ માત્ર હાદિક મિચ્છા મિ દુક્કડ દેવાથી થઈ જતી હોય તે શુદ્ધિને પ્રતિકમણું પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય છે. જ્યારે સમિતિ, ગુપ્તિ વગેરેના પાલનમાં સહસાકારથી કે અનાગથી, પ્રમાદના કારણે ભૂલ થઈ જાય ત્યારે આ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવામાં આવે છે. અહીં ગુરુની સમક્ષ આલેચના કરવાની જરૂર રહેતી નથી.
(૩) મિશ્રઃ જેમાં આલેચના અને પ્રતિકમણ ઉભય હોય તે મિશ્ર પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય છે. તેમાં પ્રથમ ગુરુની સમક્ષ અતિચારની આલોચના કરાય અને પછી ગુર્વાજ્ઞાથી મિચ્છા મિ દુકકડ દેવાય. ઈષ્ટનિષ્ટ શબ્દાદિ વિષમાં પિતાને રાગ કે દ્વેષ થઈ ગયાને સંશય પડ્યો હોય ત્યારે આ પ્રાયશ્ચિત્ત કરાય છે. જે અહીં નિશ્ચય જ હોય છે તે આત્માને છઠ્ઠા નંબરનું તપ નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે.
(૪) વિવેક ઃ જે આહાર, પાણી, ઉપકરણ, વસતિ વગેરે શુદ્ધ છે એમ સમજીને સેવવા છતાં પાછળથી અશુદ્ધ નીકળે અથવા જે વસ્તુઓ ક્ષેત્રતીત કે કાલાતીત બની ગઈ હોય તેમને જે ત્યાગ કરે તે ત્યાગ જ વિવેક નામનું પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય.
