________________
સંસ્કૃતિના જ્ઞાનમાં ઉપયોગી સાધન-સામગ્રી
પરિસ્થિતિ અને શક્તિ પ્રમાણે કબજે કરવા લાગ્યા. બીજી બાજુ વલભીના મૈત્રકો અને સ્થાનેશ્વરના વૈસવંશીઓ, – જેઓ ગુપ્તોના પ્રમુખ સામન્તો હતા અને પોતાના સમ્રાહ્ના સિંહાસનની નબળી પરિસ્થિતિનો ઉચિત લાભ લઈ જેઓ પણ સ્વતંત્ર રાજાધિરાજ જેવા થયા હતા, – પોત-પોતાની સત્તાને વધારવા અને મજબૂત કરવા યથેષ્ટ પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા. વલભીના મૈત્રકોનો રાજ્યપ્રદેશ સાંકડો અને લાટ, માલવ, ગૂર્જર અને સિન્ધ જેવાં પરરાજ્યોથી ચારે બાજુએ ઘેરાયેલો હોવાથી તેમને પોતાની રાજ્યસીમા વધારવાનો કે વિશિષ્ટ બલશક્તિ સંપાદન કરવાનો વધારે અવકાશ ન હતો. પણ સ્થાનેશ્વરના વૈસવંશને આર્યાવર્તન આખાયે વિશાળ મધ્ય પ્રદેશ ઉપર પોતાની સત્તા સ્થાપન કરવાનો સુયોગ મળી જવાથી તેની શક્તિ ખૂબ વધી હતી; અને ધીમે ધીમે ગુપ્ત સામ્રાજ્યની સઘળી પ્રભુતા તેના અધિકાર નીચે ભેગી થાય તેવી પરિસ્થિતિ ઊભી થઈ હતી. એ વંશનો સૌથી પ્રથમ મહારાજાધિરાજ પ્રભાકરવર્ધન થયો જે ખૂબ પરાક્રમી અને પ્રતાપી હોવાથી પ્રતાપશીલના ઉપનામથી ઓળખાયો. મહાકવિ બાણે એને हूणहरिणके सरी, सिन्धुराजज्वरः, गूर्जरप जागरः, गान्धाराधिपगन्धद्विपकू टपालकः, लाटपाटवपटच्चरः, માનવત્નક્ષ્મતતાપરઃ એવાં એવાં વિશેષણોથી સંબોધ્યો છે. તેથી જણાય છે કે એણે હૂણ, ગૂર્જર, લાટ, માલવ, સિધુ અને ગાન્ધાર (અફઘાનિસ્થાન)નાં રાજ્યો સામે બાથ ભીડી હતી અને વધતા જતા એમના પ્રભાવને ખાળવા પ્રયત્ન કર્યો હતો. આમાં જણાવેલા હુણ, સિધુ, ગાધાર, લાટ અને માલવ લોકો તો એની પહેલાં પણ હિંદના ઇતિહાસની રંગભૂમિ ઉપર કેટલોક ભાગ ભજવતા આવતા હોવાથી તેમનો આપણને કેટલાક પરિચય એ કાળ પહેલાંના સાહિત્ય દ્વારા થાય છે પણ આમાં જણાવેલા ગૂર્જરો વિષેનો ઉલ્લેખ ભારતીય સાહિત્યમાં પ્રથમ વાર જ દૃષ્ટિગોચર થતો હોવાથી, ગૂજરાતની સંસ્કૃતિના ઇતિહાસનું પ્રથમ સાધન બાણનું આ “હર્ષચરિત' ગણી શકાય.
એ ઉપરાંત આ ચરિતમાં હર્ષકાલીન રાજકીય, સામાજિક અને ધાર્મિક પરિસ્થિતિનો પણ કેટલોક ચિતાર આપવામાં આવેલો છે જે
સા. ૨
