________________
ગુજરાતના જૈનધમ
૫૧
ઇતિહાસસેવાને સ્વમતરજિત અતઐવ અતિશયાકિતપ્રથિત માની– થી એની વાસ્તવિકતાને અપતાનુ રૂપ આપવા યદાકદા પ્રયત્ન કરતા નજરે પડે છે. એ પ્રયત્નમાં મને ઇતિહાસનિષ્ઠા કરતાં કાંઈક સપ્રદાય -અસહિષ્ણુતા વધારે ભાગ ભજવતી હોય તેમ લાગે છે અને તેથી મેરુતુગે જે કહ્યું છે કે તāો નૈવ નતિ તે કથનને વધારે પુષ્ટિ મળતી સાબિત થાય છે. અલબત્ત, એ બધી જૈન ઐતિહાસિક સાધનસામગ્રીને આપણે પ્રામાણિકરૂપે ઊડાપેાહ અવશ્ય કરવા જોઇ એ, તિહાસવિવેચનની પરિભાષા પ્રમાણે તેની વિવેચના પણ થવી જોઇ એ, અને સાધકમ્બાધક પ્રમાણેાની સેાટી દ્વારા તેના સાચાખેાટાપણાની પરીક્ષા પણ કરવી જ જોઈ એ; પર ંતુ તે સાથે માત્ર તે જૈન લેખકાની લખેલી છે અને જૈનધને લગતી છે તેથી તે ઉક્તિ અથવા વાર્તાને સદા અને સર્વાંત્ર શાચિહ્નની સાથે તેા ન જ મૂકવી જોઇ એ. પ્રબંધકારાનાં એ કથનેા સથા ઇતિહાસસિદ્ધ જ છે એમ તે કાઈ પણ ઇતિહાસકાર માની શકે તેમ નથી; તેમ જ ખુદૃ એ પ્રબંધકારાનું પણ તેવું કથન નથી. પરંતુ જ્યાં સુધી આપણી પાસે એનાથી વિરુદ્ધ કાઈ વિશેષ સબળ પુરાવા ન હોય ત્યાં સુધી એ કથનને આપણેએક સામાન્ય ઇતિહાસગર્ભિત કથન તરીકે સ્વીકારી લઈ એ તે તેમાં અનૈતિહાસિકતાને દેષ ગણાય તેમ નથી.
એ પ્રબંધકારાએ, જેમ જૈનધર્મને લગતી અનેક ખાખતા લખી છે તેમ, ધર્મનિરપેક્ષ પણ અનેક હકીકતે નોંધી છે; અને તદુપરાંત જૈનેતર ધર્માંની મહત્ત્વસૂચક પણ તેટલી જ કિવદંતીએ સમાનભાવે સંગ્રહી છે. તેથી તેમના હેતુ માત્ર જૈનધર્મના મહિમા ગાવાપૂરા જ હતા એમ તેા આપણે ન જ કહી શકીએ. ભલે એ હેતુ મુખ્ય રહ્યો હાય, છતાં ગુજરાતના ઇતિહાસની સર્વસાધારણ અને સાનિક ઘટનાઓને ગ્રંથબદ્ધ કરવાની પણ તેમની અભિરુચિ અવશ્ય રહી છે જ. નહિ તે। મીલનદેવી સામનાથની મહાયાત્રા કરવા ગઈ અને તે તીર્થના દરેક યાત્રી પાસે લેવાતા મુડકાવેરી જોઈ ને તે બહુ ખિન્ન
