________________
ગુજરાતને જૈનધર્મ ભૂલી જઈ એક ગુર્જર મહાપ્રજાના રૂપમાં સુસંગઠિત થવામાં જૈન વ્યાપારીઓ અને કારભારીઓએ જે ભાગ ભજવ્યો છે તે ઘણે મેટો છે, એમાં શંકા નથી. જૈનધર્મની અને વૈશ્યની પ્રકૃતિને સુમેળ ક્ષત્રિનું ધર્માતર
જૈનધર્મનું પાલન કરનારા મેટેભાગે વૈશ્યો છે. જૈનધર્મની અહિંસાની ભાવના જેટલે અંશે વૈશ્યને માફક આવે છે તેટલે અંશે બીજા વર્ગોને નથી આવતી એમ સૂમ વિચાર કરતાં સ્પષ્ટ જણાય છે. જૈનધર્મની પ્રકૃતિનો જેટલે સુમેળ વૈશ્યની પ્રકૃતિ સાથે થાય છે, તેટલે બીજા વર્ષોની પ્રકૃતિ સાથે નથી થઈ શકત. વૈશ્યના જીવનવ્યવસાય સાથે શાંતિને ગાઢ સંબંધ છે. શાંતિમય પરિસ્થિતિમાં જ વ્યાપારની વૃદ્ધિ અને સ્થિરતા રહેલી છે. અશાંત વાતાવરણ વ્યાપારીની પ્રકૃતિ અને પ્રવૃત્તિને હંમેશાં પ્રતિકૂળ હોય છે. જૈનધર્મ એ બહુ જ શાન્તિપ્રિય ધર્મ છે. હિંસા અને વિષ ઉત્પન્ન કરનારાં તો એની પ્રકૃતિનાં. સર્વથા વિરોધી તત્વ છે. તેથી જે વર્ગ શાંતિને ચાહનારે હોય છે તેના માટે તેનાં તો વધારે સુગ્રાહ્ય અને સમાદરણીય થઈ પડે છે. યુદ્ધ, વિજિગીષા, લૂંટફાટ ચાહનારા વર્ગોને એ તો પ્રિય નથી લાગતાં.
જૈન જાતિઓને ઈતિહાસ જોતાં જણાય છે કે કેટલાક જૈનાચાર્યોના વિશિષ્ટ પ્રભાવથી આકર્ષિત થઈ સેંકડોની સંખ્યામાં ક્ષત્રિએ અને કૃષિકારેએ જૈનધર્મને સ્વીકાર કર્યો હતો, પણ તેની સાથે તેમને પિતાને જીવનવ્યવસાય પણ બદલવો પડ્યો હતો અને ક્ષાત્રધર્મ કે કૃષિધર્મના બદલે તેમને મુખ્ય રીતે વૈશ્યવર્ણને વ્યવસાય સ્વીકાર પડ્યો હતો, અને આ રીતે વ્યવસાયાંતરના સંસ્કારના બળે જ તેઓ સ્થિરતાપૂર્વક જૈનધર્મનું પાલન કરવા સમર્થ થઈ શક્યા છે. આથી, હું એમ કહ્યું કે, જો જૈનધર્મની પ્રકૃતિને વાણિયા વધારે ફાવ્યા છે અને વાણિયાને વ્યવસાયને જૈનધર્મ વધારે ફાવ્યું છે તો તે કેવળ. હાસ્યપૂરતું જ કથન નથી, પણ પૂર્ણ વસ્તુસૂચક પણ છે.
