________________
રાજર્ષિ કુમારપાલ
૧૩૧
ગંભીરતા હતી. એ જે ત્યાગી હતું તે જ મિતવ્યથી પણ હતો. જે પરાક્રમી હતો તે ક્ષમાવાન હતો. ગુજરાતના સામ્રાજ્યના સર્વોત્કૃષ્ટ પ્રભુતાવાળા રાજા બે જ: સિદ્ધરાજ અને કુમારપાલ. બંનેના પરાક્રમ અને કૌશલથી ગુજરાતનું ગૌરવ ચરમ શિખરે પહોચ્યું. પ્રબંધકારે કહે છે કે સિદ્ધરાજમાં ૯૮ ગુણ હતા અને બે દોષ હતા; કુમારપાલમાં ૯૮ દોષ હતા અને બે ગુણ હતા, છતાં તેમાં કુમારપાલ શ્રેષ્ઠ હતો. સિદ્ધરાજે ગુજરાતના નાગરિકોના નિવાસ માટે મહાસ્થાને વસાવ્યાં, તે કુમારપાલે મહાસ્થાનના સંરક્ષણ માટે દઢ પરકોટાઓ બંધાવ્યા. સિદ્ધરાજે ગુજરાતના પરાક્રમને ગજવનારી મહાયાત્રાઓ કરી, તે કુમારપાલે એ યાત્રાઓને અમરતાના ઉલ્લેખોથી અંકિત કરવા માટે એની મહાપ્રશસ્તિઓ રચાવી. સિદ્ધરાજે ગુજરાતના ગૌરવધામ ગિરિવર ઉપર મહાતીર્થની સ્થાપના કરી, તે કુમારપાલે ગુજરાતના આબાલવૃદ્ધોને એ પુણ્યતીર્થની દુર્લભ યાત્રા સદા સુલભ થયા તે અર્થે ગિરિવર પર ચઢવા માટે સુગમ પદ્યાઓ કરાવી. આવી રીતે સિદ્ધરાજે જે ગુજરાતની અસ્મિતાના મહાલ બંધાવ્યા તો કુમારપાલે તેમના પર સુવર્ણ કળશ અને ધ્વજદંડ ચઢાવી તેમને સુપ્રતિષ્ઠિત બનાવ્યા. ધમસહિષ્ણુતાને ઉચ્ચ આદર્શ
ગુજરાતની ગરિમાને કુમારપાળ ખરેખર ગુરુશિખર હતો. એના સમયમાં ગુજરાતીઓ વિદ્યામાં અને વિભુતામાં, શૌર્યમાં અને સામર્થમાં, સમૃદ્ધિમાં અને સદાચારમાં, ધર્મમાં અને કર્મમાં ઉત્કર્ષના ઉચ્ચતમ શિખરે પહોંચ્યા હતા. એના રાજ્યમાં, પ્રકૃતિકાતર વૈશ્ય પણ મોટા સેનાપતિઓ થયા, દ્રવ્યલેલુપ વણિજને પણ મહાકવિઓ થયા, અને ઈર્ષાપરાયણ બ્રાહ્મણે તથા નિન્દાપરાયણ શ્રમણો પણ પરસ્પર મિત્રો થયા; વ્યસનાસકત ક્ષત્રિયે પણ સંયમી સાધકે થયા અને હીનાચારી શકો પણ સારી પેઠે ધર્મશીલ થયા. રાજાએ વિશિષ્ટ ઉત્સાહપૂર્વક ધર્માતર સ્વીકાર્યા છતાં ધાર્મિક સહિષ્ણુતા જેટલી એના રાજ્યમાં જોવામાં આવતી હતી તેટલી બીજા કેઈનાયે રાજ્યમાં નહિ. ભારતના પુરાતન
