________________
આત્મવાદ :
અમારે મતે આત્માનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છેવાર્તએ મની, નિત્ય સરિતા अकर्ता निर्गुणः सूक्ष्म, आत्मा कापिलदर्शने । કપિલ (સાંખ્ય) દર્શનમાં આત્મા અમૂર્ત, ચેતન, ભક્તા, નિત્ય, સર્વવ્યાપી, ક્રિયાવગરને, અકર્તા, ગુણશૂન્ય ને સૂક્ષમ છે.
વ્યવહારના સર્વતત્રને ચલાવનાર પ્રકૃતિ છે. તેનું સ્વરૂપ આ છે-“સરનામા સાશ્વાવસ્થા ગતિઃ' આ પ્રકૃતિ બંધાય છે. પુરુષ-આત્મા બંધાતું નથી. પુરુષ ને પ્રકૃતિને પાંગળા ને આંધળા જે સોગ છે. પ્રકૃતિના બંધ મેક્ષ માટે કહ્યું છે કે
रङ्गस्य दर्शयित्वा, निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात् । पुरुषस्य तथात्मानं, प्रकाश्य विनिवर्तते प्रकृतिः॥ સભાજનેને નાચ બતાવીને જેમ નટી ચાલી જાય છે તેમ પ્રકૃતિ પણ પુરુષને પિતાને બતાવીને છૂટી થાય છે.
સ્યા --આત્મા સગુણ-કર્તા ને નિત્યનિત્ય છે. બધેક્ષ પણ આત્માને જ થાય છે.
અચેતન પદાર્થ કર્તા માની શકાય નહિ. કર્તા વગર વિશ્વને
જેમ પાંગળો ચાલી શકતો નથી અને અધિળે દેખી શકો નથી. પણ પાંગળા અને આંધળે બને ભેગા થાય અને આંધળો પાંગળાને ઉપાડી લે, પછી પાંગળે માર્ગ બતાવે તેમ આંધળો ચાલે ને ઇચ્છિત સ્થળે પહોંચે. તેમ પુરુષ પાંગળા (અકર્તા) છે પણ ચેતન છે અને પ્રકૃતિ આંધળી (ચૈતન્યશન્ય) છે પણ કર્યા છે. એટલે બન્નેના સહકારથી સર્વ વ્યવસ્થા ચાલે છે.
