________________
ભ્રમ છે તો સત્ય પદાર્થ પણ છે જ:
: ૪૭ : સ્વમસૃષ્ટિ ખડી થાય છે. કઈ કઈ વખત દેવતાઓ દિવ્યાનુભાવથી સ્વમમાં નહિં અનુભવેલ પદાર્થો દેખાડે છે. એટલે સ્વમમાં દેખાતી વસ્તુઓ તદ્દન અવાસ્તવિક હતી જ નથી; જેમ આંખ મીંચીને વિચાર કરવાથી દઢ સંસ્કાર પડેલ પદાર્થો સામે આવીને ખડા થાય છે તે જ પ્રમાણે વિશ્વમાં વિદ્યમાન પદાર્થો જ સ્વમમાં ખડા થાય છે.
ભાષ્યકારે પણ સ્વમનાં નિમિત્તો જણાવતા ખાસ કરીને અભાવના કારણુતાને નિષેધી છે.
अणुहूयदिदृचिन्तिय-सुयपयइवियारदेवयाणुहवा । सुमिणस्स निमित्ताई, पुण्णं पावं च नाभावो ॥
માટે સ્વમ જે પ્રમાણે તદ્દન નિર્વિષય નથી તે જ પ્રમાણે વિજ્ઞાન પણ તદ્દન વિષય વગરનું સંભવતું નથી.
બેં–આ દેખાય છે તે સર્વ ભ્રમ છે તમે કહો છો તે ઠીક છે, પરંતુ સ્વમમાં જેમ કાલ્પનિક સૃષ્ટિ ખડી થાય છે તે જ પ્રમાણે આ બાહ્ય દેખાતા ઘટ, પટ વગેરે પદાર્થો કલ્પનાથી જ થયેલ છે. પ્રખર તાપથી તપેલાને રેતીના રણમાં મૃગજળ-ઝાંઝવાના જળની ભ્રાતિ થાય છે તેમ આ સર્વ બ્રાનિત જ છે. વાસ્તવિક કેઈ હોય તે તે એક વિજ્ઞાન જ છે.
સ્થા–ભ્રમ છે તો સત્ય પદાર્થ છે જ ભ્રમ કે બ્રાન્તિનું સ્વરૂપ જ સત્ય પદાર્થને સમજાવે છે. બ્રાતિ એટલે જે વસ્તુ જ્યાં ન હોય ત્યાં તે વસ્તુનું ભાન થવું. જેમ છીપ એ રૂપું નથી છતાં તેને રૂપા તરીકે સમજવી તે બ્રાન્તિ છે. પણ જેને રૂપાનું વાસ્તવિક જ્ઞાન નથી તેને
