________________
અધિગમ અર્થાત્ જ્ઞાન, પ્રમાણ વડે અને ન વડે થઇ શકે છે. જૈન દર્શનમાં પાંચ જ્ઞાન એ પ્રમાણુ સ્વરૂપ છે. તેનાં નામ, અનુક્રમે મતિ, કૃત, અવધિ, મન:પર્યાય. અને કેવળ છે. તેમાં પ્રથમનાં બે જ્ઞાન પક્ષ પ્રમાણ છે અને પછીનાં ત્રણ જ્ઞાન એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. પ્રત્યક્ષ એટલે ઇંદ્રિય અને મનની સહાય વિના જ જે કેવળ આત્માથી જણાય છે. પરોક્ષ એટલે જે જાણવા માટે આત્માને ઇંદ્રિ અને મનની સહાય આવશ્યક છે. મતિજ્ઞાન પાંચ ઇંદ્રિય અને મનની સહાયથી થાય છે અને શ્રતજ્ઞાન એકલા મનની સહાયથી થાય છે. “નય” એ શ્રતજ્ઞાનને જ પ્રકાર છે.
જે જ્ઞાન વસ્તુના એક અંશને ઈતર અંશેનો અપલાપ કર્યા વિના, જણાવે તે નય કૃત છે. સ્વાભિપ્રેત અંશને જણાવવાની સાથે ઈતર અંશને અ૫લાપ કરે તે દુર્નય શ્રત છે. અને વસ્તુના સમગ્ર અંશેને જણાવે તે સ્યાદ્વાદ શ્રત છે. આ જ વાત આપણે એક દષ્ટાંતથી સમજીએ. ધર્મના અનુક્રમે ચાર પ્રકાર છે. દાન, શીલ, તપ અને ભાવ તે ચારમાંથી કઈ એકને જ ધર્મ તરીકે સ્થાપન કરે, તે નયશ્રત છે. એકને ધમ તરીકે જણાવી બીજાના ધર્મ સ્વરૂપને નિષેધ કરે તે દુનય શ્રત છે. અને ક્રમશઃ ચારેને ધર્મ તરીકે વર્ણવવે તે સ્યાદ્વાદ શ્રત છે. વળી ધમને આરાધના માટે અનુક્રમે ત્રણ ગુણની અથવા ત્રણ તત્વેની આવશ્યકતા છે. જેમકે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અથવા દેવ, ગુરુ અને ધર્મ. તેમાં કઈ એકને સ્વીકાર તે નય, એકના સ્વીકાર સાથે બીજાને
