________________
२६ મસુરના આકારરૂપ નેત્ર ઇન્દ્રિયના સફેદ ભાગ, પાંપણ, પલકે વગેરે બાપકરણ છે અને એ રૂપ (સફેદ ભાગ, પાંપણ, પલકે)માં જે આત્માના પ્રદેશ પરિણમે છે તેને આભ્યન્તરઉપકરણ કહે છે. એવી રીતે સ્પર્શ, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર એ પાંચ ઈન્દ્રિયેને જાણવું અને આ પાંચ ઇન્દ્રિયને દ્રવ્યેન્દ્રિય કહે છે. ૧૩.
હૃપથી મોનિયમ ૨૮ અર્થ–(થ્થો) લબ્ધિ અને ઉપગ એ બે (માવેન્દ્રિયમ) ભાવઈન્દ્રિયના ભેદ છે. જેના હેવાથી આત્મા કચૅન્દ્રિયની રચનામાં પ્રવૃત્તિ કરે એવા જ્ઞાનાવરણકર્મના ક્ષેપશમરૂપ શક્તિવિશેષને લબ્ધિ કહે છે અને ક્ષપશમલબ્ધિના નિમિત્તથી આત્માના વિષયે તરફ પરિણમન થવાથી આત્મામાં જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તેને ઉપગ કહે છે. જેમકે કઈ જીવ સાંભળવા ચાહે, પણ તેને સાંભળવાની ક્ષપશમરૂપ શક્તિ નહીં હૈય, તે તેથી સાંભળી શકતે નથી. એવી રીતે લબ્ધિ અને જ્ઞાન ઉત્પન્ન થવામાં કારણ હેવાથી ઈન્દ્રિય માની છે અને ઉપયોગ ઇન્દ્રિયના કાર્ય છેવાથી કાર્યમાં કારણને ઉપચાર કરે છે અથવા ઈન્દ્રિ જેવી રીતે આત્માના પરિચય હેતુ છે તેવી રીતે ઉપયોગ પણ મુખ્ય હેતુ છે, એ કારણથી ઉપયોગને ઈન્દ્રિય કહી છે. ૧૮
નરસનદાખવક્ષ:સ્ત્રોત્રાળ શા કાર્ય–સ્પર્શન (વા) અથવા ચામડી, રસન (જીભ), પ્રાણ (નાસિકા), ચક્ષુનેત્ર) અને શ્રેત્ર (કાન) એ પાંચ ઈન્દ્રિાના નામ છે. ૧૯
