________________
વિલેપો નિક્ષેપોથી નમસ્કારની ઉત્પત્તિની સિદ્ધિ
નિક્ષેપોના સંબંધમાં લખવાનું કે બધાં જ્ઞાનને આપલે કરવાનું મુખ્ય સાધન ભાષા છે, તે શબ્દની બનેલી છે. એક જ શબ્દ, પ્રસંગ પ્રમાણે અનેક અર્થમાં વપરાય છે. દરેક શબ્દના ઓછામાં ઓછા ચાર અર્થ જોવામાં આવે છે અને એ જ ચાર અર્થ એ શબ્દના અર્થ સામાન્યના ચાર વિભાગ છે. એ વિભાગને જનિક્ષેપ-ન્યાસ કહે છે. આ જાણવાથી તાત્પર્ય સમજવામાં ઘણી જ અનુકુળતા પ્રાપ્ત થાય છે. નિક્ષેપાના ચાર વિભાગ (૧) નામ નિક્ષેપ (૨) સ્થાપના નિક્ષેપ (૩) દ્રવ્ય નિક્ષેપ અને (૪) ભાવ નિક્ષેપ.
- નામ નિકોપઃ જેનો અર્થ વ્યુત્પત્તિસિદ્ધ નથી પણ ફક્ત ખાતાપીતા અથવા બીજા લોકોના સંકેતબળથી જાણી શકાય છે તે અર્થ નામ નિક્ષેપ છે.
અત્રે નમઃ એવું નામ તે નમસ્કાર નામ નિક્ષેપો કહી શકાય અને નમ: એવા બે અર્થો લખવા તે સ્થાપના નમસ્કાર છે. જે વસ્તુ મૂળ વસ્તુની પ્રતિકૃતિ, મૂર્તિ અથવા ચિત્ર હોય અથવા જેમાં મૂળ વસ્તુનો આરોપ કરાયો હોય તે સ્થાપના નિક્ષેપ
છે.
દ્રવ્ય નમસ્કાર તે દ્રવ્ય નિક્ષેપો છે. જે અર્થ ભાવ નિકોપનો પૂર્વરૂપ અથવા ઉત્તર રૂપ હોય અથત તેની પૂર્વ અથવા ઉત્તર અવસ્થારૂપ હોય તે દ્રવ્ય નિક્ષેપ કહેવાય છે. આ દ્રવ્ય નમસ્કાર પણ બે પ્રકારના છે (૧) આગમથી (૨) નોઆગમથી. ઉપયોગ સહિત નમસ્કાર એવો શબ્દ બોલનાર આગમથી દ્રવ્યનમસ્કાર છે. ઉપયોગ રહિત સમ્યકત્વવાનનો નમસ્કાર પણ દ્રવ્ય નમસ્કાર છે.
ભાવ નિક્ષેપોઃ ભાવ નમસ્કાર તે ભાવનિક્ષેપો છે. જે શબ્દનું વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત તથા પ્રવૃત્તિ-નિમિત્ત બરાબર ઘટતું હોય તે ભાવ નિક્ષેપ છે.
ભાવનિક્ષેપ પણ બે પ્રકારે છેઃ (૧) આગમથી અને (૨) નોઆગમથી. જે નમસ્કારના અર્થને જાણે અને ઉપયોગ રાખે તે વ્યક્તિ ભાવ નમસ્કાર છે અને મન
૧ નમસ્કાર મહામંત્રના લખેલનિબંધ ઉપરથી.
