________________
( ૨૧ ) વિદ્યમાન) ની વિશેષતારહિત વિપરીત અથ ગ્રહણ થતું હોવાથી તે પૂર્વોક્ત ત્રણે (નિ ) અજ્ઞાન ગણાય છે. ३४ नैगमसङ्ग्रहव्यवहारर्जुसूत्रशब्दा नयाः ।
નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસૂત્ર અને શબ્દ એ પાંચ નો છે (સમભિરૂઢ અને એવભૂત સાથે લઈએ તે સાત ને થાય છે.) ३५ आद्यशब्दौ वित्रिनेदौ।
પહેલો (નૈગમ) નય બે પ્રકારે દેશપરિક્ષેપી અને સર્વ પરિક્ષેપી અને શબ્દનય ત્રણ પ્રકારે-સામ્પત, સમભિરૂઢ અને એનંભૂત છે. ઉક્ત નિગમાદિક સપનયનાં લક્ષણ આ રીતે કહ્યાં છે-શાસામાં કહેલ શબ્દ, અર્થ અને શબ્દાર્થનું પરિજ્ઞાન તે નિગમનય દેશગ્રાહી અને સર્વગ્રાહી છે. અને સર્વ દેશે કે એક દેશે સંગ્રહ તે સંગ્રહનીય છે. લેકિકરૂપ, ઔપચારિક અને વિસ્તારાર્થને બોધક વ્યવહારનય છે. છતા-વિદ્યમાન અર્થાનું કથન અથવા જ્ઞાન તે - જુસૂત્રનય છે. યથાર્થ વસ્તુનું કથન તે શબ્દનય છે. શબ્દથી જે અર્થમાં પ્રત્યય-જ્ઞાન તે સામ્પત શબ્દનય અને વિદ્યમાન અર્થોમાં અસંક્રમ તે સમભિરૂઢ. વ્યંજન અને અર્થમાં પ્રવૃત્ત તે એવભૂત.
દરેક વસ્તુમાં અનન્ત ધમાં રહેલા છે. તેમાંના અભીષ્ટ ધર્મને ગ્રહણ કરનાર અને તે સિવાયના બીજા ધમાને અપલાપ નહિ કરનાર જે જ્ઞાતાને અધ્યવસાય વિશેષ તેને નય કહેવાય છે. તે નય પ્રમાણને એક અંશ હેવાથી પ્રમાણુ અને નયને પરસ્પર ભેદ છે. જેમાં સમુદ્રને એક દેશ સમુદ્ર નથી તેમ અસમુદ્ર પણ નથી. તેવીજ રીતે નો પ્રમાણ પણ નથી તેમ અપ્રમાણ પણ નથી, પણ પ્રમાણને એક દેશ છે. તે નો દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાથિક એમ બે ભેદે છે. દ્રવ્ય માત્રને ગ્રહણ કરનાર દ્રવ્યાર્થિક નય કહેવાય
