Nyayalok

SR No.: 022498
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust
Total Pages: 366
Language: Sanskrit, Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Book_Gujarati
File Size: 22 MB

Page 287

२६४ न्यायलोके व्दितीय: प्रकाश: * हेतुतावच्छेदके क्लासत्वनिवेशस्यौचित्यम् 0 ___न, उक्तहेतुतावच्छेदकेऽक्लृप्तसमवायनिवेशापेक्षया क्लृप्तसत्त्वनिवेशस्यैवोचितत्वात् ।
द्रव्यजात्यन्यचाक्षुषे महदुद्भूतरूपवद्भिन्नसमवेतत्वेन प्रतिबन्धकत्वात् समवायसिद्धिरिति तु -------------------भानुमती ------------------
प्रकरणकारस्तदपाकरोति -> नेति, उक्तहेतुतावच्छेदके = नाशहेतुतावच्छेदकसम्बन्धशरीरे अक्लुप्तसमवायनिवेशापेक्षया = वादि-प्रतिवाधुभयाऽसम्मतसमवायस्य वृतितावच्छेदकसम्बन्धविधया निवेशाऽपेक्षया, क्लुप्तसत्त्वनिवेशस्य = वादि-प्रतिवाधुभयसम्मतसत्वप्रवेशस्य एवोचितत्वात् । न हि प्रमाणसिब्देनैव कार्यनिर्वाहेऽप्रसिध्देन तनिर्वाहकल्पनौचित्यमहति । किञ्च कालावच्छिन्नत्वविशिष्टस्वप्रतियोगिसमवेतत्वसम्बन्धेन कारणता पद्धत स्वप्रतियोगिसमवेतत्वविशिष्टकालावच्छिन्नत्वसम्बन्धेन ? इत्यत्र विनिगमनाविरहोऽपि परस्य दुर्वार: । समवायकल्पने तत्र समवायत्व-क्लप्पभावभेदादिकल्पनागौरवं प्रागुक्तमनिवारितप्रसरमेव (दृश्यतां १२९ तमे पृष्ठे) ।
किय, रूपाभाव-महत्वाभावान्यद्रव्यवृतिचाक्षुषं प्रति चक्षुःसंयुक्तमहद्भूतरूपववैशिष्ट्यस्यैव हेतुत्वौचित्यात् । रूपाभाव-महत्वाभावचाक्षुषं प्रति चक्षुःसंयुक्तमहदवैशिष्ट्यस्य ताहशोद्भूतरूपवदवैशिष्ट्यस्य च पृथक्कारणत्वात् । रूपाभावान्यद्रव्यवृत्यभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तोद्भूतरूपवद्विशेषणता, महत्वाभावान्यद्रव्यवृत्यभावचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहत्ववद्विशेषणता, महत्समवेतचाक्षुषे चक्षुःसंयुक्तमहद्भुतरूपवत्समवायच हेतुरिति कल्पनापेक्षयोक्तस्यैव युक्तत्वात् (बृहत्स्यादवादरहस्य-पृष्ठ VII ) ।
वस्तुतो व्यवृत्तिचाक्षुषं प्रति चक्षुःसंयुक्तचाक्षुषवैशिष्ट्यस्यैव हेतुत्वम्, वैशिष्ट्यानभ्युपगमे तु महत्समवेतचाक्षुषं प्रति चक्षुःसंयुक्तचाक्षुषसमवायस्य द्रव्यवत्यभावचाक्षुषं प्रति चक्षुःसंयुक्तचाक्षुषविशेषणताया हेतुत्वे गौरवात् ।
घटपटसंयोगादेः चाक्षुषं भवति न तु घटाकाशसंयोगोदेरिति तदनुरोधेन पृथक्प्रतिबध्य-प्रतिबन्धकभावकल्पनापेक्षरोकेनाजुगतरूपेण प्रतिबन्धकत्वे लाघवमिति लौकिकविषयतया द्रव्यजात्यन्यचाक्षुषे तादात्म्यसम्बन्धेन मद्धतरूपवदिनसमवेतत्वेन रूपेणैव प्रतिबन्धकत्वात् । महदद्धतरूपतिन्दयणुकसमवेतस्योद्धरूपवत: जसरेणोश्चाक्षुषत्वोपपतये प्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ द्रव्यान्यत्वनिवेश: । महदद्धतरूपदिनपरमाणुसमवेतस्य पथिवीत्वादेः घटादौ चाक्षुषत्वोपपतये प्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ जात्यन्यत्वप्रवेश: । चक्षुःपिशाचादिसमवेतरूपादिचाक्षुषपरिहाराय प्रतिबन्धकतावच्छेदककोटौ उद्धते'ति रूपविशेषणविधया गृहीतम् । उद्धृतरूपवत्परमाण्वादिसमवेतरूपादिचाक्षुषनिवारणकृते महदिति भेदप्रतियोगिविधया दर्शितम् । न च स्पर्शादिचाक्षुषपरिहाराय स्पर्शादीनां तादात्म्येन प्रतिबन्धकत्वे क्लोऽलमेताहशप्रतिबध्य-प्रतिबन्धकभावकल्पनया, चक्षुःविशाचरूपादीनामपि तादात्म्येन चाक्षुषप्रतिबन्धकत्वकल्पनयैव तदचाक्षुषोपपतेरिति वक्तव्यम्, दर्शितप्र
નહિ, કારણ કે જાતિ નિત્ય હોવાથી તેનું કારણ જ કોઈ હોતું નથી તો સમાયિકારણની તો શી વાત કરવી ? માટે ઘટાદિસમવેતનાશ પ્રત્યે કાલાવચ્છિન્નપ્રતિયોગિસમતત્વ સંબંધથી ઘટાદિનાશને કારણ માની શકાય છે. તો પણ જાતિમાં નાશ ઉત્પન્ન થવાની આપત્તિની કોઈ શક્યતા નથી રહેતી, કારણ કે અતિ નિત્ય હોવાના લીધે કાલની અપેક્ષાએ નિરવચ્છિન્ન હોવાથી તેમાં કાલાવચ્છિન્નત્વવિશિષ્ટ
પ્રતિયોગીસમવેતવ જ નથી રહેતું કાલાવચ્છિન્નસ્વપ્રતિયોગિસમતત્વ સંબંધથી ઘટાદિનાશ જતિમાં રહેતો ન હોવાથી તેમાં સ્વપ્રતિયોગિતાસંબંધથી નાશોત્પત્તિની આપત્તિની કોઈ શક્યતા નથી રહેતી. દર્શિત કાર્યકારણભાવ આ રીતે નિર્દોષ હોવાથી કારણતા અવચ્છેદક સંબંધ વગેરેના ઘટકસ્વરૂપે સમવાયની સિદ્ધિ અનિવાર્ય છે.
सत्त्वनिवेश लाधवथी 6यित-स्याबाही। उत्तरपक्ष : न, उक्त.। १स्तुस्थितिनो विया२ ४२१मा मापे तो नायितुं परो तव्य पार २१२ नथी. भानु કારણ એ છે કે નાશકારણતાઅવચ્છેદક સંબંધમાં અકલુમ = અન્ય પ્રમાણથી અસિદ્ધ એવા સમવાયનો પ્રવેશ કરવાની અપેક્ષાએ પ્રમાણાન્તરસિદ્ધ એવા સત્ત્વનો નિવેશ જ ઉચિત છે. કારણ કે અતિરિક્ત સમવાયની કલ્પના પૂર્વોક્ત રીતે (જુઓ ૫૪ ૨૨૯) અત્યંત ગૌરવગ્રસ્ત છે. માટે પ્રતિયોગિતા સંબંધથી ઘટાદિવૃત્તિપ્રતિયોગિક નાશ પ્રત્યે પ્રતિયોગવૃત્તિત્વવિશિસત્તાવવસંબંધથી જ ઘટાદિનાશને કારણ માનવો ઉચિક છે. આ કાર્યકારણભાવ પણ પૂર્વોક્ત રીતે નિર્દોષ છે. (જુઓ પૃષ્ઠ ૨૬૩) માટે સમવાયસિદ્ધિ થવી મુશ્કેલ છે.
* द्रव्य-तिलिन्नविषय याक्षुषनी प्रतिबंधताथी सभवायसिद्धि-नैयायि * - પૂર્વપક્ષ દ્રવ્ય અને અતિથી ભિન્ન વસ્તુના ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ પ્રત્યે મહત અને ઉદ્દભૂતરૂપાશ્રયથી ભિન્નમાં સમવેત પદાર્થ તાદાત્મ સંબંધથી પ્રતિબંધ બને છે. આ પ્રતિબધ્ધ-પ્રતિબંધકભાવ માનવો આવશ્યક છે, કારણ કે આવું માનવામાં ન આવે તો ચક્ષુઈન્દ્રિયગત