Nyayalok

SR No.: 022498
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust
Total Pages: 366
Language: Sanskrit, Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Book_Gujarati
File Size: 22 MB

Page 259

२३६ व्यायालोके व्दितीयः प्रकाश: * स्यान्दादकल्पलतासंवादः
'गुणादिसाक्षात्कार इन्द्रियसम्बन्धजन्यो जन्यप्रत्यक्षत्वादि' त्यपि न समवायसिद्धये पाटवमावहति, चक्षुषोऽप्राप्यकारित्वेनाऽस्मदादिप्रत्यक्षं प्रत्यपि इन्द्रियसम्बन्धस्याहेतुत्वात् ।। ------------------भानमती---- स्नेहसमवायादन्धसमवायस्यातिरिक्तत्वमभ्युपगम्यते तथा व्दितीयप्रतीत्या घटे रूपसम्बन्धाद्रससम्बन्धस्याऽप्यतिरिक्तत्वमङ्गीकर्तव्यमेव । घटीयरूप-घटीयरसयोराश्रययोरैक्यात् देशकालरूपावच्छेदकयोः समनियतत्वावा तयोः सम्बन्धस्यैक्योपगमे तूपदर्शिता व्दितीयप्रतीति:पलायिता स्यात् । यदि चैवं समनियत - काल - देशावच्छेद्यानामपि सङ्ख्यादीनां नानासमवायप्रतियोगिकत्वं कल्पनीयमेव तदा वरं क्लरोष गुणादिस्वरूपेष्वेव संसर्गताकल्पनं धर्मिकल्पनातो धर्मकल्पनाया लघीयस्त्वात्, अतिरिक्तसमवायाननुभवात् अपथगभावस्यैव समवायपदार्थत्वादिति व्यक्तं स्यादवादकल्पलतायाम् (स्या.क.स्त.8.का दप . प.9३१)।
वैशेषिकनयानुरोधात् इन्द्रियप्रत्यासत्तित्वेन समवायसिध्दिं निराकर्तुमुपदर्शयति -> गुणादिसाक्षात्कार इति । अयं पक्षनिर्देश: । आदिशब्देन क्रिया-जात्योर्गहणेन गुण- क्रिया - जात्यन्यतमप्रकारकप्रत्यक्षत्वं पक्षतावच्छेदकम् । साध्यं निर्दिशति इन्द्रियसम्बन्धजन्य इति । इन्द्रियप्रत्यासतिजन्यत्वं साध्यम् । जन्यप्रत्यक्षत्वादिति हेतुनेर्देश: । यद्यपि 'कर्तृ-करणेत्याभूतलक्षणे तृतीया' (सि.हे.२/२/८८) इति सिन्दहेमवचनात् हेत्वर्थ तृतीया प्राण तथापि 'गम्ययप: कर्माधारे' (सि.हे.२/२/७८) इति तदवचनात् पञ्चमी नात्र विरुब्दा, जन्यप्रत्यक्षत्वमाश्रित्येत्यर्थः । गुणादिगोचरस्येश्वरप्रत्यक्षस्येन्द्रियसन्निकर्षाऽजन्यत्वेन तदवारणाय हेतौ जन्यत्वविशेषणोपादा जम् । 'दण्डिप्रत्यक्षवदिति दृष्टान्तस्याऽध्याहार्यत्वम् । यथेन्द्रियसम्बन्धे सत्येव 'अयं दण्डी'ति साक्षात्कारो जायते न तु तदभावेऽपि, अन्यथाऽन्धस्थाऽपि तच्चाक्षुषापतेः । तत इन्द्रियप्रत्यासत्या जन्यप्रत्यक्षत्वहेतुत्वलाभेन गुणादिसाक्षात्कारजनकतया गुणस्याऽद्रव्यत्वेन संयोगादिबाधादिन्द्रियसंयुक्ते घटादौ तत्समवायः सिध्यति, स्वसंयुक्तसमवायसन्निकर्षेणैव चक्षुषा घटीयरूपाधुपलम्भात् । '
अस्या श्रध्देयत्वमाविष्करोति - इत्यपि न समवायसिन्दये = विशेषणविशेष्यातिरिक्तैकसमवायसिन्दिक़ते पाटवमावहति । हेतुमाह-> चक्षुषोऽप्राप्यकारित्वेनेति । अयमवान्तरहेतुनिर्देश: । अस्मदादिप्रत्यक्षं = जन्यप्रत्यक्ष प्रत्यपि किं पुनस्त्वदिष्देश्वरीयप्रत्यक्ष प्रतीत्यपिशब्दार्थः, इन्द्रियसम्बन्धस्याऽहेतुत्वादिति । अयं मुख्यहेतुनिर्देश: । अरमनेकान्तवादिनोऽभिप्राय: यदि स्पर्शनेन्द्रियादिवत् चक्षुरिन्द्रियं प्राप्ययकारि स्यात् तदैवं वक्तुं
ની કલ્પના કરવી પડે છે. જે અતિગૌરવગ્રસ્ત હોવાથી અનુચિત છે. વળી, અહીં એક વાત એ પણ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે સમનિયત ગુણોના સમવામાં ઐક્યનો સ્વીકાર પણ નિર્દોષ નથી, કારણ કે જેમ ‘જલમાં સ્નેહગુણનો સમવાય છે, પરંતુ ગંધનો સમવાય નથી” આવી પ્રતીતિ તૈયાયિક મતાનુસાર થાય છે. તે જ રીતે ‘ઘટ અને રૂપનો જે સંબંધ છે તે ઘટ અને રસનો નથી' આવી પ્રતીતિ પણ પ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ ઘટગત રૂપ-રસ સમનિયત હોવાથી જે ઘટની સાથે તે બન્નેનો એક જ સમવાય માનવામાં આવે તો ઉપરોક્ત પ્રતીતિ સંગત થઈ નહિ શકે.માટે ઘટગત તદુરસ અને તદુરૂપના સમવાયને પણ અલગ અલગ માનવા પડશે. આમ સર્વત્ર સમવાયને ભિન્ન ભિન્ન માનવા પડે છે. તો તેના કરતાં પ્રમાણસિદ્ધ ગુણાદિમાં જ ગુણીની સંસર્ગતાની કલ્પના કરવી લાઘવસહકારથી યુક્તિ સંગત છે.
छन्द्रियप्रत्यासत्ति३पे सभवायसिद्धि - वैशेषित पूर्वपक्ष :- गुणा.। विशिश मुद्धिनासंसाविषया.४३ मले समय संपनी सिनिया परंतु धन्द्रियप्रत्यासत्त३थे तो समायनी सिदिसु१२.ते अनुमानमा मु ->yuहिqि५५ AIAISAR (=4)न्द्रियसंधी अन्यछ (साध्य), કારણ કે તે જન્ય ૫ક્ષ છે ( હેતુ). જે કોઈ જ પ્રત્યક્ષ હોય છે તે ઈન્દ્રિયના સન્નિકર્ષથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, જેમ કે ઘટ સ્પાર્શન સાક્ષાત્કાર. સ્પર્શન ઈન્દ્રિય સાથે ઘટનો સંયોગ થયા વિના ઘટના સ્પાર્શન સાક્ષાત્કાર થતો નથી. બાકી તો ત્રણ લોકની સર્વ વસ્તુનો સાક્ષાત્કાર થઈ જાય. ગુદિ સાક્ષાત્કાર પણ જન્ય પ્રત્યક્ષ હોવાથી ગુણાદિ સાથેના ઈન્દ્રિયના સંબંધથી જન્ય એમ છે. સિદ્ધ થાય છે. ગુણ આદિમાં જે આદિ પદ છે તેનાથી જાતિ અને ક્રિયાનું ગ્રહણ કરવું અભિપ્રેત છે. ગુણ, ક્રિયા અને જાતિમાં ચશ્ન વગેરે ઈન્દ્રિયનો સંયોગસંબંધ તો અસંભવિત છે, કેમ કે સંયોગ તો દ્રવ્ય-દ્રવ્ય વચ્ચે જ હોઈ શકે, જ્યારે ગુણાદિ તો દ્રવ્યભિન્ન છે. આ જ રીતે તાદાત્મસંબંધ પણ સંભવ નથી. ગુણાદિ સાથે સાક્ષાત ઈન્દ્રિયસંબંધ બાધિત હોવાથી પારંપરિક સંબંધ જ માનવો પડશે કે જે પ્રસ્તુતમાં સ્વસંયુક્ત સમવાય જ ઘટી શકે છે. જેમ કે પક્ષ વસંયુક્ત સમવાયસંબંધથી ઘટીય નીલરૂપમાં રહીને લૌકિકવિષયતાસંબંધથી ત્યાં નીલરૂપવિષયક ચાક્ષુષ ઉત્પન્ન કરી શકશે. પ્રસ્તુતમાં સ્વ = આંખ, સંયુક્ત = ઘટ, તેમાં નીલરૂપનો સમવાય હોવાથી ચહ્યુ ઈન્દ્રિય સ્વસંયુક્ત સમવાયસંબંધથી નીલરૂપમાં રહી શકશે. આમ ગુણાદિસાક્ષાત્કારજનક ઈન્દ્રિયપ્રયાસત્તિના ઘટકરૂપે સમવાયની સિદ્ધિ થઈ જશે.
IF यक्षु अध्राध्यठारी होवाथी वैशेषिठ अनुभान व्यलियारी ! उत्तर :- इत्यपि न सम.। मायामी! भाशते ५॥ समपाय संमंधना सिद्धिय नथी. भानु रामेछ। यक्ष