Nyayalok

SR No.: 022498
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay Gani
Publisher: Divyadarshan Trust
Total Pages: 366
Language: Sanskrit, Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Book_Gujarati
File Size: 22 MB

Page 252

* समवायकल्पने गौरवपरम्परा *
एसए यदपि - तद्घट-रूपयोर्विशिष्टबुद्धौ विनिगमनाविरहादुभयोस्सम्बन्धिनोः सम्बन्धत्वं कल्पनीयम्, तथा च लाघवादेक एव समवायः सम्बन्धत्वेन कल्प्यते, अभावस्थले त्वधिकरणानां नानात्वाद् एकस्याभावस्यैव सम्बन्धत्वं युक्तमिति न तत्र सम्बन्धान्तरकल्पनप्रतिबन्यवकाश इति - तदपि न, समवायस्तत्र समवायत्वं क्लृप्तभावभेदो नानाऽधिकरणवृत्तित्वमित्यादिकल्पनायां महागौरवात । ------------------भानुमती----------------- सम्बनधत्वं न तु सम्बन्धिन्दयाऽसम्बन्दस्य । समवायो यद्यतिरिक्तसम्बन्होन प्रतियोग्यतयोगियां सम्बध्येत तर्हि अनवस्था मूलक्षतिकरी प्रसज्यतेति प्रतियोग्यजुयोगिनोस्स्वरूपमेव संसर्गतया समवायोऽपेक्षत' इति समवायस्य स्वरूपसम्बन्धसापेक्षत्वेन तदपजीवकत्वं स्वरूपसम्बन्धस्य च तनिरपेक्षयतयोपजीव्यत्वमिति एथमोपस्थितिकस्य स्वरूपसम्बन्धस्यैव विषयत्वं गुणादिविशिष्टबुदिषु सिध्येत् । न चैवं स्वीकारे किश्चिदबाधकमस्तेि येन समवायो लब्धावकाश: स्यात् । न च समवायेनैव तदबाधा इति वाच्यम्, तथा सत्युपजीव्यविरोधापातात् । एतेन -> गुणादिविशिष्टबुदिषु समवायबाधसम्भवे एव स्वरूपसम्बन्धकल्पना लब्धप्रसरा इति <- परास्तम्, उपजीवकनिरपेक्षतया समर्थस्योपजीव्यस्योपजीवकेन बाध्यत्वं न सम्भवति, अन्यथा तत्वहानेरिति भावनीयम् ।
यदपि -> तद्घट-रूपयोः = तयट-तटूपयो: विशिष्टबुन्दौ = वैशिष्ट्यावगाहिबुब्दौ विनिगमनाविरहात् = एकतरपक्षपातियुक्तिवैकल्यात् उभयोः सम्बन्धिनोः तदघट-तदरूपयोः सम्बन्धत्वं स्वरपपसम्बन्धवादिना कल्पनीयमिति गौरवम् । तथा च लाघवात् = अंोका संसर्गत्वाऽकल्पनलाघवानुरोधात् तद्घत-तदपयोर्वेशिष्ट्यावगाहिबुन्दौ एक एव समवायः सम्बन्धत्वेन कल्प्यते = अनुमीयते । न चैवमेव घटाभावादिस्थलेऽपि स्वरूपातिरिक्तसम्बन्धकल्पनापत्तिरिति शहनीयम्, अभावस्थले = घटाभावादिस्थले तु अधिकरणानां पर्वतभूतलादीनां नानात्वात् एकस्याभावस्य सर्वाधारानुगतस्य एव सम्बन्धत्वं युक्तं नाधाराधेययोरुभया संसर्गत्वकल्पनं न वा तत्र = अभावस्थले सम्बन्धान्तरकल्पनप्रतिबन्धवकाश: = स्वरूपातिरिक्तसम्बन्धकल्पनावलम्बेितुल्यपर्यनुयोगपराम्परासम्भव इति समवायवादिनो वक्तव्यम् ।
तदपि न सम्यक, यतो यायिकेन समवाय: गुण-गुण्यादिसम्बधविधया प्रथम कल्पनीय: । न चैतावतैव निस्तार: किन्तु तत्र = समवाये समवायत्वं अपि कल्पनीयम, अन्यथा न स समवायपदेनाभिलप्रोत, न वा समवायत्वप्रकारकप्रतीतिविषयो भवेत् । तथा च जात्यखण्डोपाध्यतिरिक्तस्य किञ्चिधर्मप्रकारेण भातानियमोऽपि भज्येत । एवं क्लुप्तभावभेदः = प्रमाणान्तरसिदानन्तभावपदार्थप्रतियोगितभेदोऽप्यवश्य ता कल्पनीयः, अन्यथा वलयभावेष्तेव तदन्तर्भावप्रसङ्घात् । एवं नानाधिकरणवृत्तित्वं = अनन्ताधिकरणनिरूपिततित्वमपि कल्पनीयम्, अन्यथा तस्य सम्बन्धात्वहान्यापतेः, सम्बन्धिदयसम्बन्दस्यौत सम्बन्धत्वरम्भवात् । एवं
ઉપજીવક નથી, પરંતુ ઉપજીવ્ય છે. આશય એ છે કે સ્વરૂપસંબંધની કલ્પના સમવાયનિરપેક્ષ છે, કારણ કે રવરૂપસંબંધ સંયોગસમવાયઅતિરિક્તત્વથી ઘટિત નથી. જ્યારે સમવાયનો સંબંધસ્વરૂપ સંબંધ હોવાથી સમવાયની સંબંધના સ્વરૂપસંબંધને સાપેક્ષ છે.માટે સ્વરૂપસંબંધ સમવાયનો ઉપજીવ્ય છે અને સમવાય તેનો ઉપજીવક છે. આથી ગુણાદિવિશિષ્ટબુદ્ધિમાં સ્વરૂપસંબંધથી સમવાય સંબંધનો બાધ માનવામાં ઉપજીવ્યવિરોધ દોષ નહિ આવે. ઉપજીવ્ય હંમેશા ઉપજીવકથી બળવાન હોય છે. દા.ત સેવક = ઉપજીવક અને સ્વામી = ઉપજીવ્ય. સાપેક્ષ હોય તે ઉપજીવક બને અને નિરપેક્ષ હોય તે ઉપજીવ્ય બને. સાપેક્ષ કરતાં નિરપેક્ષ બળવાન જ હોય. માટે નિરપેક્ષનો વિરોધ કરવા સાપેક્ષ પદાર્થ અસમર્થ હોય છે. ઉપજીવક કરતા ઉપજીવ્યની ઉપસ્થિતિ પ્રથમ થાય છે. તેથી સમવાય કુરા સ્વરૂપસંબંધનો ગુણાદિવિશિષ્ટ બુદ્ધિમાં બાધ કરવામાં આવે તો ઉપજીવ્યવિરોધ દોષ આવે.
सभवाय भानवाभांलाधव असंलव - स्याद्वाही यदपि.। प्रस्तुतमा समवाय संपनी सिदिमाटे नेयायिक सेवा लिख छ->गुस-नगी पश्ये १३५संच मानवामा सधभनेतद्रूपनी 'तद्घटः तद्रूपवान्' भावी विशिशुद्धियायछतेमiतध२१३५ भने तपस्५३५ अनेने निगमनावि२७थी સંબંધ માનવા પડશે. આની અપેક્ષાએ તે બે વચ્ચે માત્ર એક સમવાયને વિષય માનવામાં લાઘવ છે. આ દ્રકાન્તથી અભેદસ્થલમાં પણ સ્વરૂપ અતિરિક સંબંધની કલ્પનાને પ્રતિબંદિરૂપે રજુ કરવાની આપત્તિને અવકાશ નથી રહેતો, કારણ કે અધિકરણ અનેક હોવા છતાં ઘટાભાવ વગેરેનો સર્વ અધિકાર પર્વત, મકાન, વૃક્ષ વગેરેમાં એક જ હોય છે. આથી અભાવના સ્વરૂપને સંબંધ માનવામાં લાઘવરૂપ વિનિગમક મળી જાય છે. માટે ત્યાં અતિરિક્ત સંબંધની કલ્પના અનાવશ્યક છે. ઊલટું, ત્યાં સમવાયને માનવામાં અતિરિક્ત સંબંધની કલ્પનાનું ગૌરવ આવે. <-પરંતુ આ દલિલ પાણ અર્થહીન છે. આનું કારણ એ છે કે ગુણ - ગુણીસ્થલમાં સ્વરૂપ સંબંધોનો સ્વીકાર ન કરવામાં આવે તો સમવાય સંબંધ અને તેમાં સમવાયત્વ, સમવાયમાં જ્યુસ = પ્રમાણાન્તરસિદ્ધ અનંતા પદાર્થોના અનંતા ભેદ અને સમવાયની અનેક અધિકરણમાં વૃત્તિતા વગેરેની કલ્પના આવશ્યક બનવાથી સમવાયને સ્વીકારનાર તૈયાયિકના પક્ષમાં જ મહાન ગૌરવ છે.