________________
૪૪
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૧૦
સૂત્ર-૭
કરવા યોગ્ય) આ બધા શબ્દોનો એક જ અર્થ છે. તેમાં(=સિદ્ધોની વિચારણામાં) પૂર્વભાવ(=અતીતકાળ)પ્રજ્ઞાપનીય અને પ્રત્યુત્પન્નભાવ (=વર્તમાનકાળ)પ્રજ્ઞાપનીય એ બે નયો છે તેનાથી (પૂર્વભાવપ્રજ્ઞાપનીય અને પ્રત્યુત્પન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીય એ બે નયોથી) કરાયેલો અનુયોગ (=વ્યાખ્યા)વિશેષ છે, અર્થાત્ વિશેષ વ્યાખ્યા છે. તે આ પ્રમાણે—
(૧) ક્ષેત્ર— કયા ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય છે તેની વિચારણા પ્રત્યુત્પન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીયને આશ્રયીને સિદ્ધિક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય છે. પૂર્વભાવપ્રજ્ઞાપનીયને આશ્રયીને પંદર કર્મભૂમિમાં જન્મેલો જીવ સિદ્ધ થાય છે. સંહરણને આશ્રયીને મનુષ્યક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થાય છે. તેમાં પ્રમત્તસંયત અને દેવરિત જીવો સંહરણ કરાય છે. સાધ્વી, અવેદી, પરિહારવિશુદ્ધિસંયત, પુલાક, અપ્રમત્ત, ચૌદપૂર્વધર અને આહારકશરીરી આ જીવો સંહરણ કરાતા નથી. ઋજુસૂત્ર અને શબ્દાદિ ત્રણ નયો પ્રત્યુત્પન્નભાવને આશ્રયીને પ્રજ્ઞાપનીય છે. બાકીના નયો ઉભયભાવને આશ્રયીને પ્રજ્ઞાપના કરે છે.
(૨) કાળ— અહીં પણ બે નય છે. કાળદ્વારમાં કયા કાળમાં સિદ્ધ થાય છે તેની વિચારણા છે. પ્રત્યુપન્નભાવપ્રજ્ઞાપનીયને આશ્રયીને અકાળે સિદ્ધ થાય છે. પૂર્વભાવપ્રજ્ઞાપનીયને આશ્રયીને જન્મથી અને સંહરણથી એ બે વિચારણા છે. તેમાં અવસર્પિણી, ઉત્સર્પિણી અને નોઅવસર્પિણી-નોઉત્સર્પિણીમાં જન્મેલો સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણે સામાન્યથી છે. વિશેષથી તો અવસર્પિણીમાં સુષમદુષમ(=ત્રીજા) આરામાં સંખ્યાતા વર્ષો બાકી રહે ત્યારે સિદ્ધ થાય છે. દુષમસુષમ (=ચોથા) આરામાં સર્વકાળમાં જન્મેલો સિદ્ધ થાય છે. ચોથા આરામાં જન્મેલો પાંચમા આરામાં સિદ્ધ થાય છે. પાંચમાં આરામાં જન્મેલો સિદ્ધ થતો નથી. આ સિવાયના કાળમાં જન્મેલો જીવ સિદ્ધ થતો જ નથી. સંહરણને આશ્રયીને અવસર્પિણી, ઉત્સર્પિણી અને નોઅવસર્પિણીનોઉત્સર્પિણી એમ સર્વકાળે સિદ્ધ થાય છે.
