________________
૫૪
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮ સૂત્ર-૧૦ નવ ભેદો છે. આ પ્રમાણે મોહનીયની મૂલપ્રકૃતિની આ અઠ્યાવીસ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ સૂચિત કરી છે. હવે ત્રણ વગેરે ભેદોને સૂત્રથી જ જણાવે છે- “
સત્વ, મિથ્યાત્વ, તદુમાનિ તિ સમ્યકત્વ, મિથ્યાત્વ અને તદુભય એમ દ્વન્દ સમાસથી નિર્દેશ છે. સમ્યકત્વ તત્ત્વભૂતપદાર્થોની શ્રદ્ધારૂપ છે. તેનાથી વિપરીત મિથ્યાત્વ છે. તદુભાય એટલે સમ્યકત્વ-મિથ્યાત્વ. તે તત્ત્વભૂતપદાર્થોની શ્રદ્ધા-અશ્રદ્ધારૂપ છે. આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારનું સમ્યક્ત્વ સૂચિત કર્યું.
પાયાષાથી એવા પદથી ચારિત્રમોહનીયના બે ભેદોનું કથન કર્યું છે. અનંતાનુબંધી વગેરે કષાયો એ જ મોહનીય છે. કષાયના સંપર્કથી રહિત એકલા હાસ્યાદિ અકષાયો પોતાનું કાર્ય કરવા સમર્થ નથી માટે અકષાય છે. તે સદાય કષાયના સંસર્ગથી જ ચારિત્રમોહનીયરૂપે વ્યવહાર કરવા યોગ્ય થાય છે. અલ્પ કષાયનું કાર્ય હોવાથી અકષાય એમ કહેવાય છે. તેમાં કષાયમોહનીયના ભેદોને બતાવવા માટે સૂત્રના એક વિભાગને કહે છે- અનન્તાનુ_પ્રત્યારથી પ્રત્યારોનાવરણસબ્બતવિપાશેઃ ોધ-માન-માયા-તોમા: તિ, અનંત એટલે સંસાર. સંસારનો અનુબંધ કરે છે પરંપરા કરે છે અને અનુબંધ કરવાના સ્વભાવવાળા છે તેથી ક્રોધ વગેરે અનંતાનુબંધી છે. જેમના ઉદયમાં પ્રત્યાખ્યાન નથી તે ક્રોધાદિ અપ્રત્યાખ્યાન છે. બીજાઓ અહીં પણ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ એમ આવરણ શબ્દનો સંબંધ કરે છે. અલ્પ પ્રત્યાખ્યાન તે અપ્રત્યાખ્યાન. અપ્રત્યાખ્યાન એટલે દેશવિરતિ. આ કષાયો દેશવિરતિને પણ રોકે છે તો પછી સર્વવિરતિ માટે તો શું કહેવું? મૂલગુણપ્રત્યાખ્યાનના વિઘાતમાં વર્તતા ક્રોધાદિ પ્રત્યાખ્યાનાવરણ છે. અલ્પ પણ નિમિત્ત મળતાં એકી સાથે સળગી ઊઠે તે ક્રોધ વગેરે સંજવલન છે. આ પ્રમાણે અનંતાનુબંધી આદિ એક એકના ક્રોધ, માન, માયા, લોભ નામના ભેદો છે. અનંતાનુબંધી ક્રોધ વગેરે, અપ્રત્યાખ્યાન ક્રોધ વગેરે, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ વગેરે, સંજવલન ક્રોધ વગેરે. આ પ્રમાણે આ સોળ ભેદો કષાયમોહનીયના સૂચવ્યા.
