________________
સૂત્ર-૨૨ શ્રી તત્ત્વાથધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૧૪૧ અન્યકર્મ જીવવિપાકી છે=જીવમાં ફળ આપે છે. આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારે ફળ આપે છે=વિપાક બતાવે છે. તે પ્રમાણે કહ્યું છે કે
સંહનન, સંસ્થાન, વર્ણ, સ્પર્શ, રસ, ગંધ, અંગોપાંગ, સર્વશરીર, અગુરુલઘુ, પરાઘાત, ઉપઘાત, ઉદ્યોત, આતપ આ નામપ્રકૃતિઓ તથા ઇતરથી સહિત પ્રત્યેકશરીર, સ્થિર, શુભ. આ નામપ્રકૃતિઓ પુદ્ગલવિપાકી છે. આયુષ્ય ભવવિપાકી છે. આનુપૂર્વી ક્ષેત્રવિપાકી છે. શેષ પ્રકૃતિઓ જીવવિપાકી છે. (૧-૨-૩)
કર્મવિપાકનો અનુભવ કરતો જીવકર્મનિમિત્તે જ અનાભોગવીર્યપૂર્વક કર્મ સંક્રમણ કરે છે.
સંક્રમ રસ બીજી રીતે બંધાય અને રસનો વિપાક બીજી રીતે થાય તે કેવી રીતે બને તેનું નિરૂપણ કરવા માટે કહે છે- “નીવ: વિપામનુમવનરૂત્યતિ, સ્થિતિ, ઉત્પત્તિ, વિનાશરૂપ પરિણામવાળો, જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મનો ઉપભોગ કરતો અને રસને અનુભવતો આત્મા પ્રકૃતિઓના સંક્રમને કરે છે. તે સંક્રમ કર્મનિમિત્તક જ છે, નિમિત્ત વિના જે સંક્રમ થાય તે અનાભોગ છે. અનાભોગ જ્ઞાનાવરણના ઉદયરૂપ છે. “અનામો વીર્યપૂર્વમ્ રૂતિ. અહીં કર્મસંક્રમપદનો સંબંધ કરવો. કર્મસંક્રમપદતિક્રિયાની અપેક્ષાવાળો છે. અર્થાતુ અનાભોગવીર્યપૂર્વક કર્મસંક્રમને કરે છે. આભોગવાળા= અધ્યવસાયવાળા–ઉપયોગવાળા આત્માની જે ચેષ્ટા તે આભોગવીર્ય છે. અનાભોગવાળા=અધ્યવસાયથી રહિત ઉપયોગથી રહિત આત્માનું સામર્થ્ય વિશિષ્ટક્રિયા પરિણામને અનાભોગવીર્ય. અનાભોગવીર્યપૂર્વક અનાભોગવીર્ય દ્વારા કર્મસંક્રમને કરે છે. તે સંક્રમ કઈ પ્રકૃતિઓમાં કઈ પ્રકૃતિઓનો થાય છે તેને કહે છે– ‘ઉત્તરપ્રવૃતિષ ફત્યાદિ, મૂળપ્રકૃતિની અપેક્ષાએ ઉત્તરપ્રકૃતિઓ કહી છે. જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ મૂળપ્રકૃતિઓ છે. જ્ઞાનાવરણનાં પાંચ ભેદો વગેરે ઉત્તરપ્રકૃતિઓ છે. તેમાં ઉત્તરપ્રકૃતિઓનો જ સર્વઉત્તરપ્રવૃતિઓમાં સંક્રમ
