________________
સૂત્ર-૨૨ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૧૩૯ अनुवर्त्तनं यः करोति विपाकस्तस्य निमित्तं तदन्यजातीयकं-भिन्नं तथा च दर्शनमोहनीयादीनामाश्रवा भिन्ना एव पठिताः प्रवचन इति,
अपवर्त्तनं त्वित्यादि, सर्वासामेव प्रकृतीनां सम्भवत्यपवर्तनं, द्राघीयस्याः कर्मस्थितेरल्पीकरणमपवर्तनं, सर्वासामेव प्रकृतीनां तत् सम्भवति, अध्यवसायविशेषात्, तच्च प्राग्व्याख्यातमेवेति तत्प्रतिपादनायाह-तदायुष्केण व्याख्यातमिति, तद्-अपवर्तनमायुष्ककर्मणा द्वितीयेऽध्याये व्याख्यातमिति ॥८-२२॥
ટીકાર્થ– પાકવું તે વિપાક. વિપાક એટલે કર્મોનો ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશ. કર્મનો વિશિષ્ટ પાક અથવા વિવિધ પ્રકારનો પાક તે વિપાક. અપ્રશસ્ત પરિણામોનો વિપાક તીવ્ર અને પ્રશસ્ત પરિણામોનો વિપાક મંદ હોય. યથોક્તકર્મવિશેષનો અનુભવ કરવો તે અનુભાવ. ન્યુટો
દુતમ્ (પા.અ.૩ પા.૩ સૂ.૧૧૩) એ સૂત્રથી અનુભાવ શબ્દ બન્યો છે. અથવા જે કરણરૂપ બંધથી આત્માથી અનુભવાય તે અનુભાવ બંધ. વરણાધિરાયોશ (પા.અ.૩ પા.૩ સૂ.૧૧૭) એ સૂત્રથી પમ્ પ્રત્યય થયો છે. અહીં અનુશબ્દનો સમુદાયાર્થ(=અનુભવ એ બંને સાથે હોય તે સમુદાયનો અથ) બતાવ્યો છે. (અનુને અલગ કરીને થતો અર્થ આ પ્રમાણે છે-) અથવા અનુગત ભાવ તે અનુભાવ. અહીં ક્રિયાના લોપવાળો પ્રાદિ તપુરુષ સમાસ છે. વિપાકોદયવાળા અનુભાવના બંધથી(વિપાકથી ઉદયમાં આવે તેવા અનુભાવનો બંધ થવાના કારણે) જીવને પ્રત્યેક સમયે ઇચ્છાથી કે અનિચ્છાથી કર્મનો અનુભવ થાય એ બધી પ્રવૃતિઓનું ફળ છે. જેમકે જ્ઞાનાવરણનું ફળ જ્ઞાનનો અભાવ, દર્શનાવરણનું ફળ દર્શનશક્તિની રુકાવટ. એ પ્રમાણે સર્વ કર્મોનો સ્વકાર્યને અનુરૂપ અનુભવ થાય.
સમાં પ્રવૃતીનામ ઈત્યાદિ ભાષ્ય છે. સર્વાસા એમ બધી પ્રવૃતિઓનું ગ્રહણ કર્યું છે. કર્મબંધનું ફળ, વિપાકોદય, અનુભાવ એ પ્રમાણે ૧. આનો અર્થ એ થયો કે કર્મોનો રસહીન કેવળ પ્રદેશોદય થાય તેમાં ફળ મળતું નથી.
