________________
૪૧
સૂત્ર-૧૯
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ ઉત્તર– આશંસા અર્થમાં ભૂતકાળ અને વર્તમાનકાળની જેવા પ્રત્યયો થાય છે. જેમ કે ઉપાધ્યાય આવ્યા હોત તો હું વ્યાકરણ ભણત. અહીં “કથીતમ' એ ભૂતકાળનો પ્રયોગ ભવિષ્યકાળના અર્થમાં છે. એ પ્રમાણે આશંસાના અર્થમાં વૃત્તિમાં પ્રાણાપાનની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. [આનો ભાવ એ છે કે જો નામકર્મનો ઉદય હોય તો શરીર વગેરે પુદ્ગલદ્રવ્યનો ઉપકાર છે. અહીં શરીર વગેરે “નામકર્મના ઉદયથી છે જ” એ સંમત જ છે અને “પુગલોનો ઉપકાર છે” એ પણ સંમત છે. પુદ્ગલોનો ઉપકાર છે એટલે પુદ્ગલદ્રવ્ય શરીર વગેરેનું નિમિત્ત છે.]
દીન્દ્રિયાયઃ” રૂત્યાદિ કૃમિ વગેરે બેઇન્દ્રિય જીવો જિલૅન્દ્રિયના યોગથી=પર્યાપ્તિ અને રસના ઈન્દ્રિયના સંબંધથી (બોલવા માટે) ભાષાને યોગ્ય પુદ્ગલોને ભાષારૂપે(=ભાષારૂપે પરિણાવવા માટે) ગ્રહણ કરે છે. જિલૅન્દ્રિયથી રહિત પૃથ્વીકાય વગેરે જીવો ભાષાયોગ્ય પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરતા નથી. કેમકે ભાષાપર્યાણિ જિહેન્દ્રિયની સાથે સંબંધવાળી છે. જેને જિહેન્દ્રિય હોય તેને જ ભાષાપર્યાપ્તિ હોય.
“નિશ” રૂત્યાદિ સંજ્ઞી જીવો મનઃસહિત જ હોય. સંજ્ઞી જીવો મનન કરવા માટે (મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને) મનરૂપે (મનરૂપે પરિણાવવા માટે) ગ્રહણ કરે છે. બીજા (મન રહિત) એકેન્દ્રિયથી માંડીને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવો મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરતા નથી, કેમકે તેમને મનોવર્ગણાના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવાનું કારણ જે મન:પર્યામિ છે તે હોતી નથી.
આત્મા શરીરાદિને યોગ્ય પુગલોને કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયે છતે સમાધાન કહે છે- આઠમા અધ્યાયના બંધ અધિકારમાં કહેશે કે “જીવ કષાય સહિત હોવાથી કર્મને યોગ્ય(=કાર્પણ વર્ગણાના) પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. (૮-૨) ગ્રહણ કરેલા પુદ્ગલોને દૂધમાં પાણીની જેમ આત્મામાં એકમેક કરે છે. તે જ કર્મનો બંધ છે, અર્થાત્ કામણવર્ગણાના કર્મને યોગ્ય પુદ્ગલોનો આત્માની સાથે ક્ષીરનીરવત્ એકમેકરૂપે સંબંધ તે બંધ. (૮-૩)
