________________
સૂત્ર-૩૭ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫
૧૪૧ ટીકાવતરણિતાર્થ– “ત્રાટ ત્યાતિ, અહીં કહે છે- આપે અહીં જ (અ.૫ સૂ.૨ માં) ધર્માસ્તિકાયાદિ ચાર અને જીવો એમ પાંચ દ્રવ્યો છે એમ સામાન્યથી કહ્યું છે. તેથી શું તેવા પ્રકારના નામમાત્ર આદિથી જ ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યોની પ્રસિદ્ધિ બોધ થાય છે કે વ્યાપક લક્ષણથી પણ તેમના સ્વરૂપની પ્રસિદ્ધિ બોધ થાય છે?
અહીં ઉત્તર અપાય છે. વ્યાપક લક્ષણથી પ્રસિદ્ધિ=બોધ થાય છે. તેથી અહીં વ્યાપક લક્ષણ કહેવામાં આવે છે.
પૂર્વપક્ષ-પૂર્વે ૫-૨૯ સૂત્રમાં “જે ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રૌથી યુક્ત હોય તે સદ્ કહેવાય એમ સનું દ્રવ્યનું) લક્ષણ કહ્યું જ છે.
ઉત્તરપક્ષ– તમારું કથન સત્ય છે. અહીં બીજી રીતે લક્ષણ કહેવાય છે. કેમ કે વસ્તુ દ્રવ્યવિશેષણવાળા અનંત ધર્મોવાળી છે. ભાવાર્થવસ્તુમાં અનંત ધર્મો છે. વસ્તુ દ્રવ્યરૂપ છે. માટે દ્રવ્યોમાં અનંત ધર્મો છે, માટે અહીં દ્રવ્ય વિશેષણ છે. જેનાથી વસ્તુ વિશિષ્ટ કરાય તે વિશેષણ. અહીં અનંતધર્મો દ્રવ્યથી વિશિષ્ટ કરાય છે. કોના અનંતધર્મો? દ્રવ્યના અનંતધર્મો. આ રીતે દ્રવ્ય અનંતધર્મોને દ્રવ્યથી વિશિષ્ટ કરે છે માટે દ્રવ્ય વિશેષણ છે. આથી જ અહીં કહ્યું છે કે વસ્તુ દ્રવ્યવિશેષણવાળા અનંત ધર્મોવાળી છે. આનો તાત્પર્યાર્થિ એ થયો કે દ્રવ્યમાં અનંતધર્મો છે. તેમાંથી જેમ ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રૌવ્ય ધર્મને લક્ષમાં લઈને ઉત્પત્રિયધ્રૌવ્યયુક્ત સત્ એવી વ્યાખ્યા કરી તેમ દ્રવ્યના ગુણ-પર્યાય રૂપ ધર્મને લક્ષમાં રાખીને અહીં વ્યાખ્યા કહેવામાં આવે છે. તેથી કહે છેદ્રવ્યનું લક્ષણगुणपर्यायवद्रव्यम् ॥५-३७॥ સૂત્રાર્થ– જેમાં ગુણો (સદા રહેનારા જ્ઞાનાદિ અને સ્પર્ધાદિ ધર્મો) અને પર્યાયો (ઉત્પન્ન થનારા અને નાશ પામનારા જ્ઞાનોપયોગાદિ અને શુક્લરૂપાદિ ધર્મો) હોય તે દ્રવ્ય. (પ-૩૭) ૧. જે જે દ્રવ્ય છે તે તે બધું સત્ છે. માટે સતુનું લક્ષણ પરમાર્થથી દ્રવ્યનું લક્ષણ છે.
