________________
૧૧૮.
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ સૂત્ર-૩૧ કહેવું તથા પર્યાયનયના આશ્રયવાળા અસત્ત્વ અને અનિત્યત્વને સ્વીકારીને થાત્ બસ, એ નિત્યમ્ એવો વાક્ય પ્રયોગ થાય, (સત્ત્વ-અસત્ત્વ) ઈત્યાદિ ઉભયગુણની અપ્રધાનતા શબ્દથી એકી સાથે કહેવી હોય ત્યારે તે રીતે અભિધેય તરીકે સંમત હોવાથી “ચાત્ અવતવ્યમ' એવો વાક્ય પ્રયોગ થાય. આનાથી સંયોગથી થનારા ભંગ સ્વરૂપ યાતિ વ નાપ્તિ ઇત્યાદિ વિકલાદેશો પણ જાણવા.
આ પ્રમાણે આ ભાંગાઓને દ્રવ્યાસ્તિકનયના અનુસારે પણ વિચારતા ભાષ્યકાર કહે છે- “પર્યાયાપ્તિ’ રૂલ્યક્તિ, પર્યાયાપ્તિ શબ્દનો શબ્દાર્થ પૂર્વે (પ્રસ્તુત સૂત્રમાં) કહ્યો છે.
પર્યાયાસ્તિક શબ્દનું ગ્રહણ સ્યાદ્વાદ ધર્મસંબંધી છે એવા બોધ માટે છે. અરૂપિત્વ, સત્ત્વ, મૂર્તત્વ વગેરે ધર્મો પરિણામી ધર્મીથી અત્યંત ભિન્ન નથી. આથી ધર્મ દ્વારા ધર્મસંબંધી પણ સ્યાદ્વાદ છે. કેમ કે દ્રવ્ય-પર્યાય (પરસ્પર) સંબંધવાળા( જોડાયેલા) છે. આ રીતે જ માત્ર દ્રવ્યાસ્તિક અને પર્યાયાસ્તિક એ બે નયથી જ વસ્તુ સંબંધી સ્યાદ્વાદ સિદ્ધ થાય છે. અન્યથા વસ્તુધર્મી) સંબંધી સ્યાદ્વાદ સિદ્ધ ન થાય તો સાત વિકલ્પોથી સર્વ વસ્તુ સંબંધી સ્યાદ્વાદ પર્યાયનયને આશ્રયીને જ પ્રવર્તે. આ આ પ્રમાણે નથી, અર્થાત્ સ્યાદ્વાદ એકલા પર્યાયનયને આશ્રયીને જ નથી, કિંતુ દ્રવ્યનયને આશ્રયીને પણ છે.
(સવાય )સનું હોવું તે સદ્ભાવ. સદ્ભાવપર્યાય એટલે સદ્ભાવ રૂપ પરિણામ. ક્રમથી અને યુગપદ્ થનાર એ પરિણામ અનેક છે. તેમાં જીવ-પુદ્ગલની અપેક્ષાએ તે તે રીતે ગતિનું કારણ બનવું અને સત્ત્વ, અમૂર્તત્વ, અસંખ્યય પ્રદેશપણું વગેરે ધર્માસ્તિકાયનો પરિણામ છે. ધર્માસ્તિકાયનો આ પરિણામ સભાવપર્યાય છે. (ધર્માસ્તિકાયમાં રહેનારો પરિણામ છે.) અધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યમાં રહેલા વિવિધ પર્યાયો અસદ્ભાવ પર્યાય છે અથવા વર્તમાનકાળના પર્યાયો સદ્ભાવપર્યાય છે. અતીત-અનાગત કાળના પર્યાયો અસદ્ભાવ પર્યાયો છે. પરસ્પરના પર્યાયોની અપેક્ષાએ સર્વ પદાર્થો અનંતધર્મવાળા છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચિત
