________________
૧૧૨
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૫ સૂત્ર-૩૧ દ્રવ્યાસ્તિકનથી. અહીંધર્માસ્તિકાય વગેરે સર્વસામાન્ય-વિશેષના આશ્રય હોવાથી માતૃકાપદ શબ્દથી વાચ્ય થાય છે. માતૃકા(=૪૯ વર્ણો) પણ સર્વ વર્ણ, પદ, વાક્ય, પ્રકરણાદિનો આશ્રય હોવાથી માતૃકા કહેવાય છે.
ઉત્પન્ન થયેલાઓનું સત્ત્વ હોય, અર્થાત્ ઉત્પન્ન થયેલા પદાર્થો સત્ હોય. આથી સ્થૂલ-સૂક્ષ્મ ઉત્પાદ સમૂહમાં જે અસ્તિવાળું હોય તેમાં, અર્થાત્ જે સ્થૂલ-સૂક્ષ્મ ઉત્પાદ સમૂહને જ અસ્તિરૂપે માને તે ઉત્પન્નાસ્તિક (સ) છે. જે ઉત્પન્ન થયેલ નથી તે વંધ્યાપુત્ર, આકાશકમળ આદિની જેમ અસતુ છે. જે ઉત્પન્ન થયેલ છે તેનો અવશ્ય વિનાશ થાય છે. આથી અસ્તિવાળા વિનાશમાં પર્યાયાસ્તિકનય છે, અર્થાત્ જે વિનાશને અસ્તિત્વરૂપે માને છે તે પર્યાયાસ્તિકનય. પર્યાય વિનાશ કહેવાય છે, અર્થાતુ પર્યાય એટલે વિનાશ. પ્રાપ્તપર્યાયો રેવત્ત:(=જેણે વિનાશને પ્રાપ્ત કર્યો છે તે દેવદત્ત) એવો પ્રયોગ જોવામાં આવે છે. ઉત્પાદ-વ્યયના ભેદથી પર્યાયાસ્તિક છે, અર્થાત્ ઉત્પાદ પર્યાયાસ્તિક છે અને વ્યય પણ પર્યાયાસ્તિક છે. પર્યાયાસ્તિક ઉત્પાદ-વ્યય સ્વરૂપ છે.
આ પ્રમાણે દ્રવ્યાસ્તિક અને માતૃકાપદાસ્તિક એ બે દ્રવ્યનય છે. પર્યાયાસ્તિક અને ઉત્પન્નાસ્તિક એ બે પર્યાયનય છે.
ક્ષામર્થનિરૂત્યાદિ, દ્રવ્ય-પર્યાય રૂપ ભેદવાળા દ્રવ્યાસ્તિકાદિના અર્થપદો, અર્થપદો કયા છે એમ કહે છે- “ચેં ર” રૂત્યાદિ.
દ્રવ્યાસ્તિકના અર્થપદો- એક દ્રવ્ય છે, બે દ્રવ્યો છે કે ઘણાં દ્રવ્યો છે, આ સત્ છે. શુદ્ધ દ્રવ્યાસ્તિકના સ્વભાવ પ્રમાણે(=મતે) દ્રવ્ય જ સત્ છે. કારણ કે ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય પણ સન્માત્ર જ છે. દ્રવ્યત્વના બોધ વિના ગુણાદિની બુદ્ધિ થતી નથી. પિતા, પુત્ર, ભાઈ, બહેન વગેરે સંબંધવાળા વિશિષ્ટ એક પુરુષની જેમ. ભાવાર્થ– એક જ પુરુષના પુત્રાદિ અપેક્ષાએ અનેક સંબંધો હોય છે અને એથી પિતાદિ તરીકે ભિન્ન ભિન્ન વ્યવહાર થાય છે. પણ પિતૃત્વ વગેરે ધર્મો પુરુષથી ભિન્ન નથી. તે રીતે પ્રસ્તુતમાં ગુણ વગેરે દ્રવ્યથી ભિન્ન નથી. ૧. દ્રવ્યાસ્તિકાદિના અર્થોને જણાવે તે અર્થપદો.
