________________
સૂત્ર-૧૫ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
૧૫૭ पर्यन्तप्रभवा भवन्त्युक्तेन न्यायेन, तथा हैरण्यवतैरवतकक्षेत्रविभागकारिणः शिखरिणोऽप्येवमेव पूर्वोत्तरादिविदिक्षु क्रमेण अमुनैव नामकलापेन चान्तरद्वीपकानामष्टाविंशतिर्भवति, एकत्र षट्पञ्चाशत् अन्तरद्वीपका भवन्ति,
एतच्चान्तरद्वीपकभाष्यं प्रायो विनाशितं सर्वत्र कैरपि दुर्विदग्धैः, येन षण्णवतिरन्तरद्वीपका भाष्येषु दृश्यन्ते, अनार्षं चैतदध्यवसीयते, जीवाभिगमादिषु षट्पञ्चाशदन्तरद्वीपकाध्ययनात्, नापि च वाचकमुख्यः सूत्रोल्लबनेनाभिदधात्यसम्भाव्यमानत्वात्, तस्मात् सैद्धान्तिकपाशैविनाशिતમિમિતિ રૂ-૨l. ટીકાર્થ–
આર્ય-અનાર્ય શબ્દ આ બેના અનેક ભેદો છે એમ સૂચવે છે. “દિવિધા ઇત્યાદિ ભાષ્ય છે. મનુષ્યો આર્ય અને પ્લેચ્છ એમ બે પ્રકારના છે. તેમાં સાડા પચીશ દેશોમાં થયેલા વંશોમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યો આર્ય છે. આનાથી બીજા સ્થળે ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યો મ્લેચ્છ છે. તેમાં ક્ષેત્ર, જાતિ, કુલ, કર્મ, શિલ્પ, ભાષા, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રમાં શિષ્ટ લોકની નીતિને અને ધર્મને અનુસરે તેવું આચરણ કરવાના સ્વભાવવાળા જીવો આર્ય છે. આનાથી વિપરીત પ્લેચ્છ છે. કારણ કે અત્યંત અવ્યક્ત અને અનિયત એવી ભાષાવાળા અને ચેષ્ટાવાળા છે.
“તત્ર મા પદ્વિધા:”ત્યાદ્રિ આર્યો, ક્ષેત્રાર્ય, જાત્યાય, કુલાર્ય, કર્માર્ય, શિલ્પાર્ય અને ભાષાર્ય એમ છ પ્રકારના છે.
તત્ર ક્ષેત્રા:” ઇત્યાદિ ભાષ્ય સારી રીતે સમજી શકાય તેવું છે. (ક્ષેત્રા ઇત્યાદિ ભાષ્યનો અર્થ આ પ્રમાણે છે- પંદર કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયેલા જીવો ક્ષેત્રાર્ય છે. તે આ પ્રમાણે- ભરત ક્ષેત્રોમાં અને ઐરાવત ક્ષેત્રોમાં સાડા પચીસ દેશોમાં અને બાકીનાં ક્ષેત્રોમાં ચક્રવર્તી વિજયોમાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યો ક્ષેત્રાર્યો છે.)
