________________
સૂત્ર-૧૯
શ્રી તત્ત્વાથધિગમસૂત્ર અધ્યાયअभिहितमेतत् प्राग् उपयोग:-चैतन्यपरिणामो लक्षणं-वैशेषिकं जीवस्य जीवलिङ्ग चेन्द्रियमिति परमाणूपयोगाप्रसङ्गः, अत एवाह-उपयोगो ज्ञानादिरूपश्चैतन्यपरिणामः, अयं चावध्यादिरूपोऽपि भवतीत्याह प्रणिधानं-अवहितमनस्कत्वं, एतदपि भावनापेक्षयाऽवध्यादिसाधारणमेवेत्याह-आयोगः स्वविषयमर्यादया स्पर्शादिष्वेव, एवमप्यधिकरणत्वमवध्युपयोगस्येत्यत आह-तद्भावः, उपयोगो-लाञ्छनं जीवस्य स्पर्शाधुपलम्भभावात्, ‘परिणाम इत्यर्थः' परिणमनं परिणामः-तत्तदुपयोगाधिकरणस्यैव तथाभाव इति योऽर्थः, उपयोगप्रवृत्तौ क्रममाह-'एषां चे'त्यादिना, एषां चेति व्याख्यातस्वरूपाणां निर्वृत्त्युपकरणलब्ध्युपयोगेन्द्रियाणां प्रवृत्तावयं क्रमः-यदुत सत्यां निर्वृत्तौ तु उक्तलक्षणायां उपकरणोपयोगौ भवतः-उक्तलक्षणावेव, निर्वृत्त्याश्रयत्वादुपकरणस्य तत्प्रभवत्वात् श्रोत्राद्युपयोगस्येति, सत्यां च लब्धौ श्रोत्रादिक्षयोपशमरूपायां निर्वृत्त्युपकरणोपयोगा भवन्ति, कर्मविशेषसंस्कृतप्रदेशभावे कर्णशष्कुल्यादिभावात्, तदभावे अभावात्, तथा चाह-निर्वृत्त्यादीनामेकतराभावे विषयालोचनं न भवति ॥२-१९॥
ટીકાર્થ– સ્પર્શ આદિ સંબંધી જ્ઞાન આદિનો વ્યાપાર(=પ્રવૃત્તિ) એ ઉપયોગ છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને भाष्य २ ४ छ- “स्पर्शादिषु" इत्यादि, स्पर्श मा पांय विषयोमा મતિજ્ઞાનનો વ્યાપાર એ ઉપયોગ છે. ઉપયોગનો આવો અર્થ પ્રવચનના જ્ઞાતાઓએ કહ્યો છે.
સ્પર્શ આદિમાં ઉપયોગ પરમાણુનો પણ હોય છે. (કારણ કે રાણકાદિ સ્કંધના પરિણામમાં પરમાણુ ઉપયોગી બને છે. ઉપયોગી બનવાના કારણે ઉપયોગરૂપ લક્ષણ પરમાણમાં પણ ઘટે. આથી સ્પષ્ટતા કરે છે.) અહીં ભાવેન્દ્રિયનો અધિકાર હોવાથી અને પરમાણુ અજીવ સ્વરૂપ હોવાથી પરમાણુના ઉપયોગનો અધિકાર નથી. આથીભાષ્યકાર કહે છે-પહેલાં (અ.૨
