________________
સૂત્ર-૬ શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
૨૧ જીવનું પોતાનું સ્વરૂપ છે એવું જણાવવા માટે છે. (સર્વ ભેદોના અંતે) તિ શબ્દ વિકૃતિના ભેદથી પરિમાણ જણાવવા માટે છે, અર્થાત્ કર્મોદયથી થતી આત્માની તે તે વિકૃતિ આટલી જ છે એમ જણાવવા માટે છે. કષ એટલે સંસાર તેનો આય=ઉપાદાનકારણભેદ તે કષાય. કષાયો સંસારના ઉપાદાનકારણ છે. કષાય ક્રોધાદિ ચાર પ્રકારે છે. આથી જ કહે છે- જોધી ઈત્યાદિ. પ્રદેશ આદિના અનુભવથી ક્રોધ જેને છે તે ક્રોધી. એ પ્રમાણે માન આદિ વિષે પણ યોજના કરવી.
તીમ ઇત્યાદિ, લીનતાના કારણે લિંગ કહેવાય છે. લિંગ સ્ત્રીલિંગ આદિ ત્રણ પ્રકારે છે. પુરુષલિંગની આકૃતિ પ્રગટ હોવા છતાં સ્પષ્ટ દેખાવા છતાં) ક્યારેક સ્ત્રીલિંગનો(=સ્ત્રીવેદનો) ઉદય થાય એ લિંગની લીનતા(=ગુપ્તતા) છે. એ પ્રમાણે બાકીના બે લિંગોમાં પણ વિપર્યય જાણવો. લિંગ, વેદ અને ચિહ્ન એ બધા શબ્દોનો એક જ અર્થ છે. “મિથ્યા' રૂત્યવિ, મિથ્યાત્વમોહનીયના ઉદયથી તત્ત્વભૂત જીવાદિ પદાર્થો પ્રત્યે શ્રદ્ધાના અભાવથી મિથ્યાદર્શનનો ઉદય થાય છે. મિથ્યાદર્શનના અભિગૃહીત, અનભિગૃહીત અને સાંશયિક એમ ત્રણ ભેદ હોવા છતાં દરેકમાં તત્ત્વભૂત જીવાદિ પદાર્થો પ્રત્યે શ્રદ્ધાનો અભાવ સમાન હોવાથી એક જ છે. આથી જ અહીં કહે છે- મિથ્યાત્વમોહનીયના ઉદયવાળો જીવ મિથ્યાષ્ટિ છે. સઘળા પ્રકારોથી સામાન્યથી મિથ્યાદષ્ટિ એક જ છે.
મજ્ઞાન' ફત્યાતિ, જ્ઞાનથી અન્ય તે અજ્ઞાન. મિથ્યાત્વમોહનીયથી યુક્ત જ્ઞાનાવરણ-દર્શનાવરણકર્મના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થનારું અજ્ઞાન એક જ છે. કારણ કે સર્વત્ર સમ્યગુબોધનો અભાવ છે. આથી જ કહે છે કે- અજ્ઞાની. સર્વસાધારણ એક જ અજ્ઞાની કહેવાય છે.
૧. અહીં સ્ત્રીલિંગ બહાર સ્પષ્ટ દેખાતું નથી. અથવા ક્યારેક નપુંસક લિંગનો ઉદય થાય. તથા
સ્ત્રીને સ્ત્રીલિંગની આકૃતિ પ્રગટ હોવા છતાં ક્યારેક પુરુષલિંગનો કે નપુંસકલિંગનો ઉદય થાય એ પ્રમાણે નપુંસકને પણ સ્વલિંગની નિષ્પત્તિ થવા છતાં પુરુષલિંગ કે સ્ત્રીલિંગનો ઉદય થાય પણ નિવૃત્તિથી બાહ્ય આકારથી ન દેખાય. જેમ કે કપિલ.
