SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 162
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ -१४] सर्वज्ञसिद्धिः २९ 3 नाप्युपमान बाधकम् दृष्टदृश्यमानयोभूयोऽवयवसाम्यादनेन सदृशः पदार्थस्तेन सदृशोऽयमिति वा उपमानम् । तथा च सर्वज्ञाभावस्य अस्मदादिदर्शनायोग्यत्वात् तत्सदृशस्यापरस्यादर्शनाच्च कथमुपमानं सर्वज्ञाभावविषयतया समुत्पद्यते । नार्थापत्तिरपि सर्वज्ञाभावमावेदयति । सर्वज्ञाभावमन्तरेणानुपपद्यमान ' स्यार्थस्याभावात् । अथ अभावप्रमाणं सर्वज्ञाभावमनुगृह्णातीति चेन्न । तदुत्पत्ति सामग्र्या एव अत्र अनुपपन्नत्वात् । तथा हि । 6 गृहीत्वा वस्तुसद्भावं स्मृत्वा च प्रतियोगिनम् । मानसं नास्ति तज्ज्ञानं जायतेऽक्षानपेक्षया ॥ ' ( मीमांसाश्लोकवार्तिक, पृ. ४८२ ) इत्यभावप्रमाणोत्पादिका सामग्री । एवं च सर्वदेशसर्वकालसर्वपुरुषपरिषद्ग्रहणे सति अन्यत्रान्यदा दृष्ट सर्वशस्मरणे सति पश्चादत्र सर्वज्ञो नास्तीति मानसं ज्ञानं जायते । न चेदृशी सामग्री मीमांसकानां उपमान प्रमाण भी इस विषय में बाधक नहीं हो सकता। जो देखा है और जो देख रहे हैं उन विषयों में समानता देखकर ' यह पदार्थ वैसा ही है' ऐसा ज्ञान होना यही उपमान प्रमाण है । सर्वज्ञका अभाव हम ने पहले देखा हो और उस जैसा दूसरा पदार्थ अब देख रहे हों यह सम्भव नही । इसी प्रकार अर्थापत्ति प्रमाण भी बाधक नही है क्यों कि ' सर्वज्ञ के अभाव के विना अमुक चीज की उपपत्ति नही होती' ऐसा कोई विधान सम्भव नही है । अभाव प्रमाण से सर्वज्ञ का अभाव ज्ञात होता है यह कथन भी उचित नही | अभाव प्रमाण के विषय में मीमांसकों का मत यह है कि " किसी वस्तुका अस्तित्व जानने के बाद उस के प्रतियोगी वस्तू का स्मरण होने से वह वस्तु नही है इस प्रकार मानस ज्ञान इन्द्रियों की सहायता के विना उत्पन्न होता है । (उदाहरणार्थ- सन्मुख स्थित जमीन को देखकर और घट का स्मरण होने से ' वह घट यहां नही है ' ऐसा मानस ज्ञान होता है । ) किन्तु सर्वज्ञ के विषय में ऐसा ज्ञान सम्भव नही है - सब प्रदेशों में सब समय में सब पुरुषों के विषय में ज्ञान होना , १ यथा रात्रिभोजनमन्तरेण पीनत्वं नोपपद्यते तथा सर्वज्ञाभावमन्तरेण अमुकं नोपपद्यत इति नास्ति किंतु सर्वमुपपद्यतेऽतो नार्थापत्तिः । ३ भूतलादि । ४ घटादि । ५ प्रत्यक्षप्रमाणस्यानपेक्षया । २ अभावज्ञानस्य ।
SR No.022461
Book TitleVishva Tattva Prakash
Original Sutra AuthorN/A
AuthorVidyadhar Johrapurkar
PublisherJain Sanskruti Samrakshak Sangh
Publication Year1964
Total Pages532
LanguageHindi
ClassificationBook_Devnagari
File Size39 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy