________________
- વૃત્તિકારના પ્રતિપાદનનું તાત્પર્ય શું? * શંકા ચોથો ભાંગો “સ્વાદસ્પેવસ્યાગાસ્કેવી રૂપ સસંયોગી ભાંગો હોય તો તે સકલ-સમગ્ર-વસ્તુને વિશે જ અસ્તિત્વનાસ્તિત્વને કહે છે. એવું માનો તો શું દોષ?
પ્રતિશકાર બન્ને વચ્ચે વિરોધ હોવાથી બન્નેનો એક જ જગ્યાએ આશ્રય ન થઈ શકે.
શંકાઃ સ્વાદસ્તિત્વ અને સ્ટાન્નાસ્તિત્વની વચ્ચે વિરોધ જ નથી. આ વાત નયરહસ્ય અને સ્યાદ્વાદમંજરી વગેરેમાં સ્પષ્ટ જ કહી છે કે ચણોઠીમાં અવયવભેદે જેમ લાલ અને કાળો રંગ રહે છે, તેમ ઘડા વગેરેમાં અવયવભેદે સત્ત્વ અને અસત્ત્વ નથી રહેતાં, વ્યાપક રીતે રહે છે.
પ્રતિશંકાઃ એક આધારમાં બે ધર્મો વ્યાપ્યવૃત્તિ ન હોય.
શંકા જેમ રામમાં પુત્રત્વ અને પિતૃત્વ ધર્મ તથા જેમ અનામિકા આંગળીમાં દીર્ઘત્વ અને સ્વત્વ એક સાથે વ્યાપીને રહી શકે છે, તેમ એક સાથે સકલ વસ્તુમાં અનેક ધર્મો વ્યાપીને રહી શકવામાં વાંધો નથી. આ તત્ત્વ સમજવું.
પ્રતિશંકાઃ પાણીથી ભરેલા ઘડામાં જેમ જલસંયોગ અભ્યતર દેશ અવચ્છેદેન છે. બાહ્યદેશ અવચ્છેદન નહીં. આમ જેમ જલવત્ત્વ અને જલાભાવ આ બન્ને દેશભેદેન રહે. તેમ અહીં પણ ઘટમાં અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ દેશભેદેન રહે, એમાં શું વાંધો?
શંકાઃ પરંતુ, અહીં તેવી વિવફા જ નથી. અન્યથા પ્રથમ-દ્વિતીય ભાંગા દ્વારા કેમ સમગ્ર વસ્તુમાં અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વનો બોધ કરી શકાય? નરહસ્ય આદિ ગ્રંથોમાં દેશભેદે તે બન્નેને રાખવાનો નિષેધ સૂચવ્યો છે. અને એમ કરતાં ધર્મીનો ભેદ થાય, જેમ કે-પ્રથમના ત્રણ ભાગા સકલ વસ્તુ વિષયક છે અને પછીના ચાર ભાગા જો અવયવ વિષયક હોય તો પ્રથમનો ધર્મી અવયવી બને, અને પછીનાનો અવયવ બને. માટે બન્નેના ધર્મો બદલાઈ જાય, માટે ત્રીજા વગેરે ભાંગાના અર્થને પણ સકલ વસ્તુમાં જ રાખવાં જોઈએ.
સમાધાનઃ વાત યોગ્ય છે. આખી વસ્તુમાં જ સત્તાસત્ત્વનો સમવતાર
સપ્તભંગી રાસ
IIIIII. --llllll
૯૪
