Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

SR No.: 022382
Original Sutra Author: N/A
Author: Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
Publication Year: 2013
Total Pages: 360
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati & Book_Devnagari
File Size: 13 MB

Page 72

१६८२ ० चित्तधातुसप्तकोपदर्शनम् ।
११/२ - (त.स.९१६) इति । तदुक्तं कुमारिलभट्टेन स्वयं मीमांसाश्लोकवार्तिके निरालम्बनवादे “भावान्तरमभावोऽन्यो ન સ્થનિરૂપા (મી.શ્નો.વા.નિરા.99૮) રૂતિ
अत एव “संसर्गाभावोऽन्योऽन्याभावश्च नोऽर्थः” (न.वा.पृ.१) इति नञ्वादे रघुनाथशिरोमणिम गदितमपि नाऽस्माकं बाधकम्, अब्राह्मणपदवद् अचेतनतादिपदस्य भेदबोधकत्वेऽपि अचेतनतादेः of भावात्मकत्वे क्षतिविरहादित्यवधेयम् ।
बौद्धदर्शने चक्षुर्विज्ञान-श्रोत्रविज्ञान-कायविज्ञान-जिह्वाविज्ञान-घ्राणविज्ञान-मनोविज्ञान-मनोलक्षणाः सप्त चित्तधातवः धर्मधातुश्चेत्यष्टौ सङ्घाताऽपराभिधानोपचयशून्या अमूर्त्ताः। शेषाश्च दश धातवो ण मूर्ताः । तदुक्तम् अभिधर्मदीपे “अमूर्ती नौपचायिकाः” (अ.ध.दी.१/३८) इति । यथोक्तं तद्वृत्तौ विभाषाप्रभायाम् का “सप्त चित्तधातवो धर्मधातुश्चामूर्ताः” (अ.ध.दी.१/३८ वि.प्र.) इति परदर्शनमप्यत्रानुसन्धेयम् ।
અવસરે જણાવેલ છે કે “પ્રાગભાવ વગેરે ચારેય પ્રકારના અભાવ ભાવાન્તરસ્વરૂપે રહેલા છે.” સ્વયં કુમારિલભટ્ટે પણ મીમાંસાશ્લોકવાર્તિક ગ્રંથના નિરાલંબનવાદમાં જણાવેલ છે કે “અભાવ ભાવાત્તરાત્મક છે. તેનાથી ભિન્ન અભાવપદાર્થ નથી. કારણ કે ભાવાત્તરભિન્ન અભાવનું નિરૂપણ કરી શકાતું નથી.
# રઘુનાથશિરોમણિમત # (શત) તેથી જ “નના બે અર્થ છે. સંસર્ગભાવ અને અન્યોન્યાભાવ' - આ પ્રમાણે નગુવાદ પ્રકરણમાં રઘુનાથશિરોમણિ નામના નવ્ય તૈયાયિકનું વચન પણ અમારા ઉપરોક્ત મંતવ્યમાં કોઈ દોષનું આપાદક બનતું નથી. કારણ કે ચેતનતાનો અન્યોન્યાભાવ = ભેદ અચેતનતા ગુણમાં રહે જ છે.
તથા મૂર્તતાનો ભેદ અમૂર્તતા ગુણમાં રહે જ છે. તેનો બોધ તે બન્ને પદમાં રહેલ “1” = નગુ કરાવી | શકે જ છે. “ન” ને ભેદબોધક માનવા છતાં “અબ્રાહ્મણ' શબ્દની જેમ “અચેતનતા” અને “અમૂર્તતા” " શબ્દ ભાવાત્મક પદાર્થના પણ બોધક માની શકાય છે. તેથી અચેતનતાને અને અમૂર્તતાને ભાવાત્મક Cી માનવામાં કોઈ બાધ નથી. આ વાત ખ્યાલમાં રાખવી.
* અમૂર્તપદાર્થ : વીદ્ધદર્શનના અભિપ્રાયથી જ (વીન્દ્ર.) જૈન દર્શનમાં પુગલ સિવાયના દ્રવ્યો અમૂર્ત કહેવાય છે. જ્યારે બૌદ્ધદર્શનમાં આઠ ધાતુઓ અમૂર્ત કહેવાય છે. તે આ મુજબ - (૧) ચક્ષુવિજ્ઞાન, (૨) શ્રોત્રવિજ્ઞાન, (૩) કાયવિજ્ઞાન, (૪) જિહાવિજ્ઞાન, (૫) પ્રાણવિજ્ઞાન, (૬) મનોવિજ્ઞાન, (૭) મન - આ સાત ચિત્તધાતુઓ છે. તથા (૮). ધર્મધાતુ - આમ કુલ આઠ ધાતુઓ અમૂર્ત છે. કારણ કે તેમાં ઉપચય થતો નથી. ઉપચય એટલે ભેગા થવું, તગડા થવું. આથી તેનું બીજું નામ સંઘાત છે. આ આઠ સિવાયની દશ ધાતુઓ બૌદ્ધદર્શનમાં મૂર્ત કહેવાય છે. તેથી અભિધર્મદીપ નામના બૌદ્ધગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “અમૂર્ત ધાતુઓ ઉપચયશૂન્ય હોય છે.” અભિધર્મદીપ ગ્રંથની વિભાષાપ્રભા નામની વ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “સાત ચિત્તધાતુઓ તથા આઠમી ધર્મધાતુ - આ આઠ ધાતુ અમૂર્ત છે.” આ પ્રમાણે બૌદ્ધદર્શનની માન્યતાનું પણ પ્રસ્તુતમાં અમૂર્તતા ગુણની વિચારણામાં અનુસંધાન કરવું.