________________
તેઉકાય માર્ગણા
એકજીવાપેક્ષયા ભવસ્થિતિરૂપ કાળ અપૂકાય સામાન્ય, બાળઅપૂકાય તથા બાપર્યા અકાય ઉત્કૃષ્ટ ૭૦૦૦ વર્ષ હોય છે. શેષ પૃથ્વીકાયવત્
તેઉકાય
બાદર તેઉકાય સ્વસ્થાનથી માત્ર મનુષ્યલોકમાં હોય છે. બાબતેઉકાયમાંથી મરીને સર્વસૂક્ષ્મમાં સર્વલોકમાં ઉત્પન્ન થતા હોવાથી મરણ સમુદ્રથી ક્ષેત્ર સર્વલોક મળે છે. સર્વસૂક્ષ્મમાંથી મરીને બાતેઉકાયમાં ઉત્પન્ન થતા હોવાથી ઉપપાતક્ષેત્ર પણ સર્વલોક મળી શકે છે. છતાં નયવિશેષની ( સત્રનયની). અપેક્ષાએ ઉત્પત્તિસ્થાનની સમશ્રેણિમાં આવેલાનો જ બાદર તેઉકાય તરીકે વ્યવહાર કરાય છે. આશય એ છે કે બૃહત્સંગ્રહણીમાં આ પ્રમાણે જણાવ્યું છે :
उज्जुगईपढमसमये परभवमाउयं तहा आहारो |
वक्काईबीयसमये परभवमाउयं उदयमेइ ।। ઋજુગતિના પ્રથમ સમયે પરભવાયુ તથા આહાર હોય છે. વક્રાદિગતિના બીજા સમયે પરભવાયુ ઉદયમાં આવે છે. એટલે ત્રસનાડીની બહાર વિદિશામાંથી દિશામાં આવે ત્યાં સુધીના પ્રથમ સમયમાં તેઉકાય તરીકેના આયુષ્યનો ઉદય થયો ન હોવાથી તેઉકાય તરીકે ઉલ્લેખ થતો નથી. બીજા સમયે એ જીવ કયાં તો ૪૫ લાખ યોજન પૂર્વ-પશ્ચિમ પહોળા, ૧૪ રાજ ઊંચા અને ઉત્તર-દક્ષિણમાં લોક પુરુષની જેટલી ૧-૫-૧-૭ રાજ પહોળાઈ હોય એટલા વિસ્તૃત કપાટમાં, અથવા ૪૫ લાખ યોજન ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળા, ૧૪ રાજ ઊંચા અને પૂર્વ-પશ્ચિમમાં ૧-૫-૧-૭ રાજ વિસ્તૃત કપાટમાં, અથવા તિચ્છલોક જેટલી જાડાઈવાળા ૧ રાજ વ્યાસવાળા વૃત્ત સ્થાલમાં આવી ગયો હોય છે. અહીંથી એની તેઉકાય તરીકે ઓળખ થતી હોવાથી તેઉકાયનું ઉ૫પાત ક્ષેત્ર આટલું કહેવાય છે. આ કુલ ક્ષેત્ર પણ Ja હોય છે એ જાણવું. પન્નવણામાં કહ્યું છે –
दोसु उड्ढकवाडेसु तिरयलोए तट्टे य। [બે ઊર્ધ્વકપાટમાં તથા તિચ્છ (ઉક્ત પ્રમાણવાળા) Dાલમાં
(તેઉકાયનું ક્ષેત્ર જાણવું)] તેઉકાય-વાઉકાયમાં માત્ર પ્રથમ ગુણઠાણું હોય છે.
