________________
૧. જીવતત્ત્વ.
આયુષ્યપ્રાણ વર્ણન.
૧૧૧
ગાવી હોય તો તે અ૮૫ કાળમાં બળી જાય છે; અથવા સે હાથ લાંબી દોરીને એક છેડેથી સળગાવી લાંબી રાખી હોય તે તેને બળવામાં ઘણે કાળ લાગે છે અને તેનું ગુંચળું વાળીને સળગાવી હોય તે, તે જલદી અપકાળમાં બળી જાય છે, તેમ આયુષ્યકમનાં પુકલેમ પણ બંધ સમયે જેને શિથિલ બંધ હોય તેને આઘાતક નિમિત્ત મળતાં, તે જલદી ખલાસ થઈ જાય છે અને મજબુત–દઢ બંધનવાળું હોય, તેને આઘાતક નિમિત્તે પ્રાપ્ત થાય તે પણ તે પૂર્ણ કાળે જ ભગવાઈને ખલાસ થાય છે, અર્થાત્ તેની કાળસ્થિતિ ઘટતી નથી. ઉક્ત ઉદાહરણોમાં શિથિલ બંધનવાળી ગાસની ગંજી તથા ગુંચળાવાળી દેરી અલ્પકાળમાં બળીને ખાખ બની જાય છે, તેમ શિથિલ બંધવાળું અપવર્તનીય આયુષ્ય ઉપઘાતક નિમિત્તો મળતાં અ૮૫કાળમાં શીધ્ર ભેગવાઈને ક્ષય પામે છે. આ આયુષ્યવંતનું મરણ એ એક જાતનું અકાળ મરણ કહેવાય, કારણકે કાળની અપૂર્ણતાએ તે મરે છે. જેમકે- ૧૦૦ વર્ષના અપવતનીય આયુષ્યવાળ એક જીવ છે, તેના જીવનમાં તેને ઉપઘાતક બાહ્ય નિમિત્તો મળતાં ૭૫-૫૦-૨૫-૧૦૫–૧ કે અંતમુહૂર્ત (બે ઘડી–૪૮ મિનિટોમાં જ સઘળાં આયુષ્યનાં દળિયાં ભેળવીને મૃત્યુ પામી જાય છે.
