________________
હ૮. પદ્યાનુવાદ-વિવેચનાદિયુત નવતત્વ પ્રકરણ હેવાથી, કોઈ એક નિયત આકાર હેત નથી. દાખલા તરીકે કણેન્દ્રિય-શ્રોયિની બાહ્ય આકૃતિ મનુષ્યમાં બે આંખની પડખે લંબગોળ ઉંચા નીચા ભાગવાળી છીપ સરખી હોય છે, ઘેડાની બાહ્યકરણેન્દ્રિય નીચેથી પહેલી અને ઉપરથી ઓછી થતી છેડે અણીદાર તેમજ વળી ગયેલા પડવાળી આંખની પડખે ઉપર હેય છે, ત્યારે હાથીની તે તદ્દન સૂપડા જેવી કણની બાહ્ય આકૃતિ હોય છે. એ પ્રમાણે પ્રાણીઓમાં બાહા આકૃતિઓ (=બાહનિવૃત્તિદ્રવ્યન્દ્રિ), ભિન્ન ભિન્ન હોવાથી અમુક નિયમિત આકાર કહી શકાય નહિ, પરંતુ અત્યંતર આકૃતિ (=અત્યંતરનિત્તીન્દ્રિય) દરેક જીવમાં એક સરખા આકારવાળી હોય છે, માટે ઉપર કહેલા ઈન્દ્રિાના આકાર અત્યંતર ઇન્દ્રિયેના જ સમજવા.
આ અત્યંતર ઈન્દ્રિયે જ પિત પિતાના વિષને બધ કરાવી શકે છે, તેથી જ આ અત્યંતર ઈતિની આકૃતિનેજ શાસ્ત્રકારે સ્પર્શેન્દ્રિયાદિ પ્રસિદ્ધ પાંચ ઈન્દ્રિયે માને છે. બહાર દેખાતી આકૃતિઓ તે તે તે ઈન્દ્રિયને રહેવાનાં નિવાસ સ્થાનકે છે, પરંતુ ઈદ્રિય નથી, દાખલા તરીકે– આંખને ડેળો કે કીકી એ ચક્ષુરિન્દ્રિય નથી, પરંતુ ચક્ષુરિન્દ્રિયનું નિવાસ સ્થાન છે. આ રીતે દરેક ઈન્દ્રિયમાં સમજવું.
