________________
૧ જીવતત્ત્વ. ઇંદ્રિયનું સ્વરૂપ.
કરનાર તેમ જ સ્મરણ કરનાર છે, પરંતુ ઇંદ્રિયા નથી. જો અનુભવ કરનાર ઇંદ્રિયા છે એમ માની લઇએ તેા, ચક્ષુ આદિના અભાવમાં, એટલે કે ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયે નાશ પામી ગયા પછી, અનુભવ કરનારી ઇન્દ્રિયના અભાવ હેાવાથી. તે તે ઇન્દ્રિયના વિષયનુ સ્મરણુ કઈ રીતે થઈ શકશે ? અર્થાત ઈન્દ્રિય નષ્ટ થયા પછી પણ, પૂર્વે જોયેલા કે અનુ ભવેલા પદાથ નુ જે સ્મરણ થાય છે, તે થઈ શકશે નડુિં. વળી વિશિષ્ટ (=અતીન્દ્રિય) જ્ઞાનીએ ઇંદ્રિયાની મદદ શિવાય સાક્ષાત્ પાંચે ઇંદ્રિયાના વિષયાને જાણે છે તે અનુભવે છે, તેને પણ વિરોધ આવશે. તથા 'ચિત્રના મૃતદેહ-મડદામાં પાંચે ઇન્દ્રિયા મેાજીદ છે, છતાં તેમાં એકેય પદાર્થનું જ્ઞાન, એકેય વિષયને અનુભવ કે બેધ થતા નથી. આ રીતે ક્રિયાને અનુભવ કરનારી માનવા જતાં અનેક ઢાષા હેારવા પડે છે, માટે આત્માને જ અનુભવજ્ઞાનકર્તા માનવે એ વિશેષતઃ સિદ્ધ થાય છે.
૬૧.
ઇન્દ્રિયાના પ્રકાર
[ઇંદ્રિયાના ૨૯ ભેદાની ગણત્રી પ્રકાર પ્હેલા] ઇંદ્રિયાના મુખ્ય બે ભેદ છે. દ્રન્દ્રિય ને ભાવેન્દ્રિય. તેમાં ચેન્દ્રિયના નિવૃત્તિ ને ઉપકરણ
