________________
પુઝલનું કાર્ય તેમાં પ્રદેશનું ભેગા થવું અને તેમાંથી પ્રદેશનું છૂટા પડવું એ છે અર્થાત સ્કંધમાં પરમાણું (પ્રદેશ)નો ચય અપચય થયાજ કરે છે; આમ તે પરિણમનશીલ છે. પરમાણુમાં રહેલ રૂપ રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ એ દરેકની માત્રા અવ્યકત હોય છે;
જ્યારે સ્કંધમાં રહેલ રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ એ દરેકની માત્રા વ્યકત વ્યકતતર વ્યકતતમ હોય છે. (૧) શબ્દ, (૨) બંધ, (૩) સૂક્ષ્મત્વ, (૪) સ્થૂલત્વ, (૫) સંસ્થાન (આકાર), (૬) ભેદ, (૭) તમઃ (અંધકાર), (૮) છાયા (પ્રતિબિંબ-પડછાયો), (૯) આતપ અને (૧૦) ઉદ્યોત આદિ પુઠ્ઠલસ્કંધના પરિણામ છે; આ ઉપરાંત (૧) શરીર, (૨) વાચા, (૩) મન, (૪) ઉશ્વાસ, (૫) નિઃશ્વાસ, (૬) સુખ, (૭) દુઃખ, (૮) જીવન અને (૮) મરણ આદિ પણ પુગ્ગલના પરિણામ છે.
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, અલકાકાશ અને જીવ એ દરેકના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે. અલેકે કાશ અને સમસ્ત આકાશ એ દરેકના અનંત પ્રદેશ છે. કાલને પ્રદેશ નથી, પરંતુ તે અનંતસમયી છે.*
અજીવ તત્વના આટલા વિહંગાવલોકન પછી બાકી રહેતા તો પર પણ નજર નાખી લઈએ.
જીવમાં પ્રવેશ પામતા કર્મપુગ્ગલના પ્રવેશદ્વાર રૂપ આશ્રવ છે. મન, વચન અને કાયા એ દરેકની પ્રવૃત્તિ અથવા યુગ એ પ્રવેશદ્વારરૂપ છે."
૧ જુએ તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર
અ. ૫ સૂ. ૧૯૨૦-૨૪ ૨ , , અ.૫ સૂ.૭-૮
૩ જુએ તત્ત્વાર્થીધિગમસૂત્ર
અ. ૫ સૂ. ૪ , અ. ૫ સૂ. ૩૮
- અ. ૬ સૂ. ૧
