________________
૯
છે. અગ્નિ તેને ખાળો શકતા તથી, શત્રુ તેને નાશ કરી શકતું નથી, દિવાલે કે પર્વતા તેની ગતિ રોકી જીવ સર્વવ્યાપી છે.
શકતા નથી એવા આ
સંસારી જીવની ચાર ગતિ છેઃ (૧) (૩) દેવ અને (૪) નારક. આ ઉપરાંત જીવની પાંચમી · સિદ્દ ’ ગતિ પણ છે. ‘ ઉપરના પાંચે ગાંતના જીવની આંશિક ચર્ચા કરી છે. દેવઅને નારક એ બે પ્રકારના જીવની ચર્ચા કાંક ગૌણ છે, કારણ કે એ દરેકના સીધા સંપર્કમાં આપણે આવી શકતા નથી. તિર્યંચ અને મનુષ્ય એ પ્રકારના જીવની ચર્ચા કાંઇક વિસ્તૃત છે, કારણ કે આ જીવાના સીધા સંપર્કમાં આપણે જીવી રહ્યા છીએ.
તિર્યંચ, (૨) મનુષ્ય, સંસારથી મુકત એવા જીવતત્ત્વવિચાર' માં
મનુષ્યની ચર્ચા તે અભ્યસનીય છે, કારણ કે મન હેાવા છતાં સંની તિર્યંચ વિવેકહીન હાવાથી બહુધા પરતંત્ર છે અને જે ક્રાઇ સ્વતંત્ર છે તે પણ પેાતાની વાસના પાછળ જીવન ખાઈ ખેસતા જ હાય છે. આમ તિર્યંચ મનુષ્ય કરતાં હીન છે, તે કારણે તે આપણી અનુક’પાને પાત્ર છે, મનુષ્યમાં રહેલ વિવેક એજ તેની વિશેષતા છે, તે દ્વારા તે સારઅસાર, હિતઅહિત, હેવ જ્ઞેય ઉપાદેય આદિ જાણી વિચારી શકે છે; તેનું તેાલન કરી શકે છે અને વીચલ્લાસ જાગે તા હેયને ત્યાગી ઉપાદેયને આદરી શકે છે. મનુષ્ય પ્રાપ્ય એવા આ વિવેક એ ખરેખર માનવીનો સારમાણુસા અથવા માનવતા કહેવાય છે; તે વિનાના મનુષ્યને શાસ્ત્રો પશુ તુલ્ય કહે છે.
મુકતજીવ જે સિદ્ધ કહેવાય છે તેની પણ ચર્ચા છે. સિદ્ધુ એ મનુષ્યનું ધ્યેય છે.
મનુષ્યની સારમાણુસાઇ ( વિવેક ) નું પરિણામ એ તેના આધ્યાત્મિક વિકાસનુ ક્ષેત્ર; વિવેકી માનવ ગુણવાન ગણાય છે, આ
