________________
લેખાંકન
સત્તરમી બત્રીશીમાં દેવપુરુષકારની અનેક રીતે વિચારણા કરી. આત્માની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો અચરમાવર્તમાં દૈવ જ બળવાન
હોય છે, પુરુષકાર અકિંચિત્કર હોય છે. ચરમાવર્તમાં પ્રાયઃ પુરુષકાર બળવાનું હોય છે ને એ દૈવને બાધા પહોંચાડે છે. ચરમ અર્ધ ચરમાવર્ત કાળ બાકી હોય એ પછી
જ્યારે જીવ વિશિષ્ટ પુરુષાર્થ ફોરવે છે ત્યારે ગ્રન્થિભેદ કરે છે. ત્યાર પછી જીવની સહજ ઉચિત પ્રવૃત્તિ હોય છે. હવે સ્વભૂમિકાને ઉચિતપ્રવૃત્તિ માટે ઉપદેશ જરૂરી હોતો નથી. પણ ગુણઠાણામાં આગળ વધવા કે પ્રમાદાદિજન્ય પતનને અટકાવવા ઉપદેશ જરૂરી બને છે. જીવ શુભ પુરુષાર્થ ફોરવીને મોહનીયકર્મની સ્થિતિસત્તા જેમ જેમ ઘટાડતો જાય છે એમ એમ ક્રમશઃ દેશવિરતિ, સર્વવિરતિ, ઉપશમશ્રેણિ કે ક્ષપકશ્રેણિ પામે છે. આ બધી વાતો સત્તરમી દેવપુરુષકારબત્રીશીમાં આવી ગઈ.
દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ પામેલો જીવ યોગના અધ્યાત્મ વગેરે ભેદોને પામે છે. એટલે આ અઢારમી બત્રીશીમાં યોગના એ અધ્યાત્મ વગેરે પાંચ ભેદોનો વિચાર કરવાનો છે. અધ્યાત્મ, ભાવના, ધ્યાન, સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય... આ પાંચ એ અધ્યાત્મ વગેરે યોગો છે. એમાંના સૌ પ્રથમ અધ્યાત્મયોગને સૌપ્રથમ વિચારીએ.
અધ્યાત્મયોગઃ ઉચિત પ્રવૃત્તિવાળો વ્રતયુક્ત જીવ શાસ્ત્રવચનને અનુસરીને જીવાદિપદાર્થોનું મૈત્રી વગેરે ભાવોથી ગર્ભિત જે ચિંતન કરે છે તે અધ્યાત્મયોગ છે. ઉચિત આચારનું પાલન અધ્યાત્મના પ્રતિબન્ધકતત્ત્વોને દૂર રાખનાર છે. સામાન્યથી, અનુચિત પ્રવૃત્તિ કરાવનાર કોઈ હોય તો એ કંઈક પણ પ્રબળ રાગ-દ્વેષ છે, અને એ જ અધ્યાત્મના મોટા શત્રુ છે. એટલે, પ્રવૃત્તિમાં અનૌચિત્યને ટાળનારો
