________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૧૦૦
૧૦૮૯
અલબત્ત યોગવિંશિકા ગ્રન્થની વૃત્તિમાં વૃત્તિકારશ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજે અધ્યાત્મ અને ભાવનાનો જ સ્થાનાદિમાં અન્તર્ભાવ બતાવ્યો છે, ધ્યાનનો નહીં, ધ્યાનનો તો માત્ર આલંબનયોગમાં જ અન્તર્ભાવ જણાવ્યો છે. પણ એનો અર્થ એવો ન કરવો કે સ્થાનાદિ ધ્યાનયોગરૂપ ન બની શકે... કારણ કે શ્રી ઉપાધ્યાયજી મહારાજે ચિત્તની એકાગ્રતા (ચિત્તનિરોધ) એ ધ્યાન એવો જે પ્રચલિત અર્થ છે એને નજરમાં રાખીને આ પ્રમાણે કહ્યું છે. એટલે જ ધ્યાનયોગની વ્યાખ્યામાં પણ તેઓ એ પ્રશસ્ત એક પદાર્થ અંગે સૂક્ષ્મઉપયોગયુક્ત સ્થિરચિત્ત એ ધ્યાન એમ જણાવ્યું છે. તેમ છતાં, એ યોગવિંશિકાગ્રન્થની જ ૧૯મી ગાથાની વૃત્તિમાં ‘કેવલી ભગવંતને સાલંબનયોગ હોતો નથી.' આ બાબતની સિદ્ધિ કરવા માટે તેઓશ્રીએ કરણોનો સુદૃઢ વ્યાપાર અને નિરોધ... આ બન્ને પ્રકારના ધ્યાનનો નિષેધ જણાવ્યો છે. આશય એ છે કે પ્રસ્તુતમાં અન્તર્ભાવના અધિકારમાં તેઓશ્રીના જે શબ્દો છે તેના પરથી ધ્યાનનો આલંબન યોગમાં સમાવેશ જેમ જણાય છે તેમ સાલંબનયોગનો માત્ર ધ્યાનયોગમાં જ સમાવેશ જણાય છે, કારણકે અધ્યાત્મ અને ભાવનાયોગનો સ્થાન, ઊર્ણ અને અર્થમાં સમાવેશ કર્યો છે. પણ આલંબનમાં નથી કર્યો. એટલે સ્પષ્ટ છે કે આલંબનયોગ માત્ર ધ્યાનયોગમાં સમાવિષ્ટ છે. એટલે વૃત્તિકા૨ે સયોગી કેવલી ભગવંતમાં સાલંબનયોગનો નિષેધ કરવા માટે માત્ર ધ્યાનયોગનો નિષેધ કરવો જ આવશ્યક છે. એટલે કે પ્રશÅકાર્થવિષયક સૂક્ષ્મોપયોગયુક્ત ચિત્તનો જ નિષેધ કરવો આવશ્યક છે. ને કેવલીમાં એવું ચિત્ત (ભાવમન) હોતું નથી એ તો સ્પષ્ટ છે જ. છતાં વૃત્તિકારે આ સરળ નિષેધ ન કરતાં સુદૃઢ પ્રયત્નવાળો વ્યાપાર અને યોગનિરોધ એ બન્નેના નિષેધ દ્વારા ધ્યાનયોગનો-સાલંબનયોગનો નિષેધ કર્યો છે. એટલે જણાય છે કે સુદૃઢ પ્રયત્ન વ્યાપાર પણ તેઓશ્રીને ધ્યાનયોગ તરીકે માન્ય છે.
