________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૯૯
૧૦૭૯
સૂક્ષ્મચિંતન કરવામાં આવે છે ત્યારે એ ઉત્પાદાદિમાં ઇષ્ટત્વઅનિષ્ટત્વની કલ્પના કરવાના સંસ્કાર ન હોવાથી જીવ મનને રાગદ્વેષથી દૂર રાખી શકે છે. એટલે મન સમતામાં પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. વળી આ સ્થિર ઉપયોગધારાને (ચિંતનધારાને) વિક્ષિપ્ત કરી નાખે એવા વિરોધી ઉપયોગનો પ્રયત્નપૂર્વક પરિહાર છે. એટલે મન સમતામાં સુપ્રતિષ્ઠિત થાય છે. આના ફરી ફરી અભ્યાસથી એવી અવસ્થા આવે છે કે પોતાના સ્થિરપ્રદીપ તુલ્ય સ્થિરઉપયોગના વિષયભૂત પદાર્થના રૂપ-રસાદિના ફેરફાર કે જેમાં અવિદ્યાગ્રસ્તજીવો ઇષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વની કલ્પના કરતા હોય છે, તેમાં પણ ઇષ્ટત્વઅનિષ્ટત્વની કલ્પના ઊઠતી જ નથી. તુલ્યતા જ અનુભવાય છે. આ બીજા મનોયોગની બીજી સ્થિરતાભૂમિકા છે. આ જ સમતાયોગ છે. માટે સમતાયોગનો બીજા મનોયોગના સ્થિરતાભેદમાં સમાવેશ થાય છે. આ બીજી મનોગુપ્તિના પ્રથમ પ્રવૃત્તિભેદ કાળે-એટલે કે ધ્યાનયોગ કાળે-ઇષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વની કલ્પના હતી, પણ એમાં પ્રયત્નપૂર્વક રાગદ્વેષનો પરિહાર કરીને ઉપયોગધારાને સ્થિર રાખવાનું હતું. હવે ઇષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વની જ કલ્પના નથી. એટલે રાગ-દ્વેષનો પ્રશ્ન જ રહેતો નથી... એટલે મનની સમતામાં સુપ્રતિષ્ઠિતતા ઉત્કર્ષને પામે
છે.
આમ મનોગુપ્તિના પ્રથમ બે ભેદની બબ્બે કક્ષાઓ... એમ ચાર કક્ષામાં ક્રમશઃ અધ્યાત્મ વગેરે ચાર યોગોનો સમાવેશ થાય છે. આ ચારે કક્ષાઓ ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ હોય છે, એટલે એમાં ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધ એવા ચાર યોગોનો ક્રમશઃ સમાવેશ થાય છે. મનોગુપ્તિનો ત્રીજો ભેદ છે આત્મારામ = સ્વભાવપ્રતિબદ્ધ મન. આ એવી અવસ્થા છે કે મન માત્ર આત્મામાં રમતું હોય છે... આત્માના કેવલજ્ઞાનાદિ સ્વભાવમાં પ્રતિબદ્ધ હોય છે. કોઈ મતિજ્ઞાનના વિકલ્પો કે મોહજન્ય સંકલ્પો હોતા નથી. આ જ વૃત્તિસંક્ષયયોગનો પ્રથમભેદ
