________________
૧૦૭૦
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે-૮ જાણવો. પછીની ભૂમિકામાં તો ઈષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વની સંજ્ઞા ઊઠતી જ નથી, સીધી તુલ્યતાની જ બુદ્ધિ-પ્રતીતિ થાય છે.
યોગના ત્રીજા પ્રકારમાં કહેલ ધ્યાન અને ચોથા પ્રકારમાં કહેલ સમતા અન્યોન્ય = પરસ્પર કારણ છે અને તેથી એનો પ્રવૃત્તચક્ર = અનવરત પ્રવાહ ચાલે છે. આનો અર્થ એ થાય છે કે સમતા વિના ધ્યાન થતું જ નથી, કારણ કે ચિત્તનો અન્યત્ર વ્યાસંગ = વ્યાપ અટક્યો નથી. અને ધ્યાન વિના આ સમતા થતી નથી, કારણકે પ્રતિપક્ષસામગ્રી બળવાન છે. આ વાત આ રીતે સમજવી - સમતા ન હોવી એનો અર્થ હજુ ઈષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વની કલ્પના છે. પુદ્ગલ પરિવર્તનશીલ હોવાથી એમાં મનપસંદ-નાપસંદ ફેરફાર થયા જ કરે છે ને તેથી સમતા વિનાના જીવને ઈષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વની કલ્પના પણ એ મુજબ બદલાયા કરે છે. એટલે ઉપયોગની સ્થિરતા થઈ ન શકવાથી ધ્યાન શી રીતે શક્ય બને ? આ કલ્પનાઓ બદલાયા કરવી એ જ ચિત્તનો વ્યાસંગ = વ્યાક્ષેપ છે, એ ન અટકવાથી ધ્યાન શક્ય બનતું નથી. હવે ધ્યાન નથી એનો અર્થ ઉપયોગ વિક્ષિપ્ત થયા કરે છે, સ્થિર નથી. સમતા માટે આ પ્રતિકૂળ સામગ્રી છે. કારણ કે પ્રશસ્ત સ્થિર એક ઉપયોગરૂપ ધ્યાન એ સમતાની અનુકૂળ સામગ્રી છે, માટે તો સમતાયોગને ધ્યાનયોગ પછી મૂક્યો છે. આ બધી વાતો પરથી જણાય છે કે ધ્યાન અને સમતા એ બન્ને એકબીજાના કારણ છે અને તેથી જ ધ્યાન-સમતાધ્યાન-સમતા-ધ્યાન.. એમ અનવરત પ્રવાહ ચાલે છે.
શંકા-આમાં અન્યોન્યાશ્રય દોષ આવે છે. તે આ રીતે-જ્યાં સુધી ધ્યાન નહીં આવે ત્યાં સુધી સમતા નહીં આવે, કારણકે ધ્યાન વિના સમતા અસંભવિત છે. એમ જ્યાં સુધી સમતા નહીં આવે ત્યાં સુધી ધ્યાન નહીં આવે, કારણકે સમતા વિના ધ્યાન શક્ય નથી. એટલે ધ્યાન અને સમતા બન્ને એકબીજાની રાહ જોયા કરશે. કોઈ
