________________
બત્રીશી-૧૯, લેખાંક-૧૦૬
૧૧૫૩ અપુનબંધકને (= ચરમાવર્તમાં) પ્રાયઃ ઇષ્ટફળજનક (ચરમાવર્તિમાં પ્રાય: ચોથું તદ્ધતુઅનુષ્ઠાન કહ્યું હોવાથી.) હોય છે. બન્નેને અનાભોગ હોય ત્યારે નિષ્ફળ. પ્રાયઃ શબ્દથી બન્નેને એની બાદબાકી છે.
આમ અધ્યાત્મ અને ભાવનાયોગના તાત્ત્વિક અને અતાત્વિક એવા બે ભેદ બતાવ્યા. હવે આગળના ધ્યાનયોગ વગેરેને વિચારીએ. યોગ્યતાને અનુસરીને ઉત્તરોત્તર શુદ્ધિની અપેક્ષાવાળો ધ્યાનયોગ, સમતાયોગ અને વૃત્તિસંક્ષયયોગ ચારિત્રવાનને જ = દેશવિરત અને સર્વવિરતને જ સંભવે છે. એનું માત્ર પારમાર્થિક = તાત્ત્વિક એક જ સ્વરૂપ હોય છે.
શંકા - ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રમાં મૂકાશયાતરને પણ ધ્યાનસ્થ' એવું વિશેષણ લગાડ્યું છે.
સમાધાન - વ્યવહારથી પણ અતાત્ત્વિક એવું ધ્યાન એને સંભવે છે. એ અચરમાવર્તિમાં પણ સંભવે છે. આમાં એવું લાગે છે કે, અધ્યાત્મ અને ભાવનાયોગ નિશ્ચયથી તો દેશ-સર્વવિરતને માનેલો છે, પણ અપુનબંધક - અવિરતસમ્યવીને એ કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરવા રૂપ વ્યવહારથી તાત્ત્વિક મનાયેલો છે. આવું ધ્યાનાદિ માટે વિચારીએ તો જણાય છે કે ધ્યાનાદિના કારણભૂત યોગ તરીકે જે આવે છે તે તો ખુદ અધ્યાત્મયોગ અને ભાવનાયોગ રૂપ જ છે. એટલે એનો તો સ્વામીને અનુસરીને નિશ્ચયથી તાત્ત્વિક અધ્યાત્મભાવના કે વ્યવહારથી તાત્ત્વિક અધ્યાત્મ-ભાવનામાં સમાવેશ થઈ જવાથી વ્યવહારથી તાત્ત્વિક ધ્યાનાદિયોગ જેવું કાંઈ રહેતું નથી, મૂકાશય્યાતર જેવાના જે ધ્યાનાદિ છે તે વ્યવહારથી પણ તાત્ત્વિક નથી, માટે વસ્તુતઃ ધ્યાનાભાસ છે. તેથી એની અવિવક્ષા કરીને અહીં ધ્યાનાદિયોગનું પારમાર્થિક એક જ સ્વરૂપ હોવું કહ્યું છે એમ સમજવું યોગ્ય લાગે છે. -
