________________
બત્રીશી-૧૯, લેખાંક-૧૦૬
૧૧૫૧ પ્રાયઃ પ્રત્યપાયફલકત્વ ન કહેતાં પ્રાયઃ ઈષ્ટફલકત્વ કહેવું પડે, કારણકે સબંધક અવસ્થામાં થતી લગભગ દરેક પૂર્વસેવા એવી જ હોય છે. એટલે જ અન્ય આચાર્યો એને “કારણ” ન કહેતાં માત્ર “સદશ” જ કહે છે. જો એ વાસ્તવિક કારણ હોય તો એ અન્ય આચાર્યોએ પણ એને “કારણ” કહેવું જ પડે, ને તો પછી બે મત અલગ રહી શકે નહીં. વળી એને કારણ ન માનવાના અન્ય આચાર્યોના આ મતનું ખુદ ગ્રંથકારે પણ સમર્થન કર્યું છે.
તથા, પ્રાયઃ પ્રત્યપાયફલકમાં પ્રાયઃ શબ્દથી જેની બાદબાકી છે એ, બાકીના પ્રત્યપાયફલક અધ્યાત્માદિથી શાના કારણે અલગ પડી જાય છે ને તેથી પ્રત્યપાયફલક રહેતા નથી... આનો વિચાર કરીએ તો જણાય છે કે ભવાભિનંદીપણું વગેરે તો અકબંધ હોવાથી કોઈ શુભભાવ વગેરે લઈ શકાતા નથી. માટે એ કારણ તરીકે પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ “અનાભોગ” જ લેવાનો રહે છે.. ને તેથી નિષ્ફળ અધ્યાત્માદિની એનાથી બાદબાકી થાય છે. એટલે સકુબંધકાદિને શુભફલક અધ્યાત્માદિ હોવા તો કોઈ રીતે સિદ્ધ થઈ શકતા નથી.
બીજી એક વાત એ છે કે પ્રસ્તુત અધિકારમાં “સકબંધકાદિ શબ્દમાં રહેલ આદિ શબ્દથી દ્વિબંધક-ત્રિબંધક વગેરેનો સમાવેશ છે. એટલે પ્રાયઃ શબ્દથી જેની બાદબાકી સબંધક માટે માનવાની છે એની દ્વિબંધક વગેરે માટે પણ માનવી જરૂરી બની જાય છે. એટલે શુભફલકની બાદબાકી સબંધકમાં માનીએ તો દ્વિબંધક વગેરે બધાને પણ શુભફલક અધ્યાત્માદિ માનવા પડે જે બિલકુલ વિપરીત છે. માટે બધામાં એક સમાન રીતે, ક્યારેક અનાભોગથી થતાં અનનુષ્ઠાનની પ્રાયઃ શબ્દથી બાદબાકી છે એમ માનવું જ ઉચિત છે.
શંકા - અહીં પ્રત્યપાયફલત્વ જે કહેવાય છે એમાં પ્રત્યપાય શું છે ?
સમાધાન - આ વિચાર બે રીતે કરવો જોઈએ. (૧) તજીવની
