________________
બત્રીશી-૧૩, લેખાંક-૭૬
૮૨૧ ઝળહળતા સંવેગથી કરેલું અનુષ્ઠાન અમરણ મોક્ષનો હેતુ બનતું હોવાથી અમૃત અનુષ્ઠાન કહેવાય છે.
હવે સૌ પ્રથમ વિષાનુષ્ઠાન-“મને લબ્ધિ-કીર્તિ વગેરે પ્રાપ્તિ થાઓ' આવી આલોક સંબંધી ભૌતિક પદાર્થની સ્પૃહાથી થતું અનુષ્ઠાન વિષાનુષ્ઠાન છે, કારણ કે વિષ જેમ તત્કાળ પ્રાણ હરે છે એમ આ અનુષ્ઠાન તત્કાળ સચ્ચિત્તનું મારણ કરે છે.
યોગબિન્દુ ગ્રન્થમાં વિષઅનુષ્ઠાન માટે આમ જણાવ્યું છેલબ્ધિ વગેરેની અપેક્ષાથી અનુષ્ઠાન વિષ બને છે. સચ્ચિત્તનું કારણ થતું હોવાના કારણે તેમજ મોટા અનુષ્ઠાનના અલ્પફળની યાચના હોવાથી લઘુતાનું આપાદન થતું હોવાના કારણે આ અનુષ્ઠાન વિષ રૂપ બને છે, એ જાણવું.
ભૌતિકફળાપેક્ષા બાધ્ય હોય તો અનુષ્ઠાન તતુ જે બને છે એ જણાવે છે કે માત્ર ભૌતિકફળાપેક્ષા અનુષ્ઠાનને વિષ-ગર બનાવી શકતી નથી. માટે અહીં બે ઉત્તરહેતુઓ દર્શાવ્યા છે.
પ્રથમ હેતુ છે સચ્ચિત્તનું મારણ-અહીં “સચ્ચિત્ત' એટલે શું? એ પ્રથમ વિચારીએ. “ભૌતિક અપેક્ષા વિનાનું નિરાશસભાવવાળું ચિત્ત એ સચ્ચિત્ત” આવો અર્થ કરી શકાતો નથી. કારણ કે (૧) અચરમાવર્તમાં આવું ચિત્ત અસંભવિત હોવાથી એનું મારણ પણ અસંભવિત બનવાના કારણે વિષ-ગર અસંભવિત બની જાય. (૨) ગરાનુષ્ઠાનમાં કાળાન્તરે મારણ કહ્યું છે એ પણ અસંગત બની જાય, કારણ કે અનુષ્ઠાનકાળે પણ ભૌતિકઅપેક્ષા તો બેઠી હોવાથી સચ્ચિત્ત ટક્યું જ નથી. (૩) તહેતુમાં પણ આવી અપેક્ષા બેસી હોવાથી સચ્ચિત્તર માની ન શકવાના કારણે “વિષ” બની જાય. એટલે, “ધર્મકરણબુદ્ધિથી પ્લાવિત અને ધર્મકરણકાળે તે તે અનુષ્ઠાનને ઉચિત શુભભાવથી પ્લાવિત અંતઃકરણ એ સચ્ચિત્ત' એવો અર્થ સમજવો. જો એનું મારણ થતું હોય તો જ અનુષ્ઠાન વિષ કે ગર બને છે.
