________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૩
૬૭૭ છે. પુષ્કર કમલની પાંખડીઓની જેમ નિર્લેપ હોય છે. માત્ર તે તે વૃત્તિઓમાં પ્રતિબિંબિત થવાથી તે -તે વૃત્તિમય ભાસે છે. એટલે કે
ક્યારેક યથાર્થજ્ઞાની-ક્યારેક બ્રાન્ચ. ક્યારેક વિકલ્પમગ્ન ક્યારેક નિદ્રાધીન ક્યારેક સ્મર્તા... ક્યારેક સુખાનુભવિતા (ભોક્તા), ક્યારેક દુઃખાનુભવિતા.. ક્યારેક ક્રોધી.. ક્યારેક અભિમાની.. ક્યારેક ઈર્ષ્યાખોર, ક્યારેક કામી... આવા બધા કૅક પરિણામવાળો પુરુષ ભાસે છે.
આમ, સંસારમાં જીવાત્માને જ્ઞાન, સુખ, દુઃખ, કર્તૃત્વ, ભોસ્તૃત્વ, ક્રોધાદિ કષાયો, વિષયવાસના, હાસ્યાદિ લાગણીઓ વગેરે જે કાંઈ સંવેદનાઓ થાય છે એ બધા પતંજલિ ઋષિના મતે વસ્તુતઃ ચિત્તની વૃત્તિઓ છે. માત્ર પુરુષ પ્રતિબિંબિત થતો હોવાથી પુરુષને ચેતના હું જ્ઞાતા છું. ચેતન હું કર્તા છું, ચેતન હું વિષયોને ભોગવું છું, ચેતન હું સુખી (કે દુઃખી) છું, ચેતન હું ક્રોધી છું, આવું બધું ભાસ્યા કરે છે. હકીકતમાં જ્ઞાતા-ભોક્તા-કર્તા વગેરે કોઈ હોય તો એ બુદ્ધિ છે- ચિત્ત છે. પણ પુરુષને “હું બુદ્ધિ નથી” “હું બુદ્ધિથી ભિન્ન છું' એવો બુદ્ધિ સાથેનો પોતાનો જે ભેદ (વિવેક) છે એનો ગ્રહ=બોધ ન હોવાથી “હું જ્ઞાતા છું' વગેરે ભ્રમ ભાસ્યા કરે છે. ભેદગ્રહ=વિવેક ખ્યાતિ= “હું બુદ્ધિથી જુદો છું' એવું જ્ઞાન થઈ જવા પર આ ભ્રમ ભાંગી જાય છે.
ઉપર કહેલી ચિત્તની વૃત્તિઓનો નિરોધ કરવો એ યોગ છે એવું પતંજલઋષિએ યોગનું લક્ષણ કહ્યું છે. ચિત્તવૃત્તિઓનો આ નિરોધ બે પ્રકારે થાય છે. (૧) અન્તઃસ્થિતિ = વૃત્તિઓનું અન્તર્મુખ બનીને રહેવું અને (૨) બહિતિ = વૃત્તિઓની બહિર્મુખતાઓને પ્રયત્નપૂર્વક રોકવી.
આ બન્ને પ્રકારનો નિરોધ અભ્યાસથી અને વૈરાગ્યથી થાય છે, એમાં વૈરાગ્ય પણ બે પ્રકારનો છે. અપરવૈરાગ્ય અને પર વૈરાગ્ય.
