________________
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
=
વાદના ત્રીજા પ્રકાર ધર્મવાદનું સ્વરૂપ - સ્વ પોતાના શાસ્ત્રતત્ત્વના જાણકાર પાપભીરુ મધ્યસ્થ પ્રતિવાદી સાથે તત્ત્વને પામવા- પમાડવાની બુદ્ધિથી જે ચર્ચા વિચારણા થાય એ ‘ધર્મવાદ' કહેવાયો છે. સ્વશાસ્ત્ર એટલે પોતે સ્વીકારેલ દર્શન. એને માન્ય તત્ત્વને જે જાણતો હોય તે જ ચર્ચાવિચારણા દ્વારા એ તત્ત્વ યોગ્ય છે કે અયોગ્ય ? એ જાણી શકે છે અને એના દ્વારા સ્વદર્શન દૂષિત છે કે નિર્દોષ ? એ પણ જાણી શકે છે. આવા સ્વદર્શનનો જાણકાર પણ મધ્યસ્થ હોવો જોઈએ. એટલે કે એ સ્વદર્શનના આત્યંતિક અનુરાગ અને પરદર્શનના આત્યંતિક દ્વેષથી રહિત હોવો જોઈએ. ‘સ્વદર્શન યુકિત અસંગત છે’ એવું સમ્યકિત વગેરેથી સમજાવનાર મળવા છતાં એ સમજવાની કે સ્વીકારવાની તૈયારી ન હોવા રૂપ અપ્રજ્ઞાપનીયતા જેનાથી આવે છે એવા દષ્ટિરાગરૂપે પરિણમેલો સ્વદર્શનનો જે ગાઢ અનુરાગ એ અહીં આત્યંતિક અનુરાગ જાણવો. એમ અન્યદર્શનનો એવો તીવ્ર દ્વેષ કે જે એની યુક્તિસંગત વાતોનો પણ સ્વીકાર ન કરવા દે એ અહીં આત્યંતિક દ્વેષ જાણવો. દરેક વાદી-પ્રતિવાદીમાં સામાન્યકક્ષાના સ્વદર્શનરાગ- અન્ય દર્શન દ્વેષ તો લગભગ હોય જ છે. પણ એ યુક્તિ અસંગત વાતોના ત્યાગમાં અને યુક્તિસંગત વાતોના સ્વીકારમાં બાધક ન હોવાથી ધર્મવાદમાં પણ બાધક બનતા નથી. માટે અહીં ‘આત્યંતિક’ એવું વિશેષણ મૂકયું છે. આત્યંતિક રાગ-દ્વેષશૂન્ય પ્રતિવાદીને તત્ત્વનું પ્રતિપાદન કરવું સરળ હોય છે, અન્યને નહીં.
૧૯૬
પાપભીરુ પ્રતિવાદી અસમંજસ બોલતો નથી. એટલે કે પોતાની હાર જેવું દેખાય તો છલ-જાતિ વગેરે કે બીજું પણ ગમે તે બોલીને વાદને ભાંગી નાંખવા પ્રયાસ કરતો નથી. અને તેથી તત્ત્વની પ્રતિષ્ઠા થઈ શકે છે. તત્ત્વબુદ્ધિથી થતો આવો વાદ ધર્મવાદ ધર્મના પ્રાધાન્યવાળો વાદ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન : આ વાદ ધર્મના પ્રાધાન્યવાળો શી રીતે છે ?
=
