________________
બત્રીશી-૮, લેખાંક-૪૪
૬ ૨૧ 'પીડા પહોંચાડવામાં જે સ્વતંત્રપણે વ્યાપૃત થાય (જોડાય) તે પીડાનો કર્તા કહેવાય છે. આત્માને એકાન્ત નિત્ય માનવામાં આ કર્તૃત્વ સંભવતું નથી. કારણ કે એકાન્તનિત્યવાદમાં અકર્તા કર્તા શી રીતે બની શકે ? ‘દેહની વ્યાપત્તિ એટલે દેહનો વિનાશ. દેહથી આત્મા સર્વથા અભિન્ન હોય તો આત્માની જેમ દેહનો નાશ પણ થઈ જ ન શકે. સર્વથા ભિન્ન હોય તો દેહનો વિનાશ થવા થવા છતાં આત્માને કશું લાગે વળગે નહીં. ને તેથી હિંસા શી રીતે કહેવાય ? માટે દેહથી આત્માને ભિન્નભિન્ન માનવામાં જ દેહના વિનાશને હિંસા કહી શકાય છે. આમાં દેહ આત્માથી ભિન્ન હોવાથી આત્માનો નાશ ન થવા છતાં દેહનો નાશ થઈ શકે છે અને અભિન્ન હોવાથી એ દેહનાશની પીડા વગેરેરૂપ અસર આત્માને થાય છે. તથા અભિન્ન હોવાથી જ દેહનાશે કથંચિત્ આત્મનાશ પણ કહી શકાય છે, માટે હિંસા ઘટી શકે છે.
આને હણું' વગેરેરૂપ સંક્લેશ એ દુષ્ટભાવ. એકાન્તનિત્યવાદમાં એ સંભવતો નથી, કારણ કે અદુષ્ટભાવ દુષ્ટભાવમાં રૂપાંતરિત થઈ શકતો નથી. તથા એકાન્ત અનિત્યવાદમાં બિલકુલ અન્વય ચાલતો જ ન હોવાથી દુષ્ટભાવનું કાળાન્તરભાવી ફળ મળવું સંભવતું નથી. માટે આત્માને નિત્યાનિત્ય માનવામાં જ ત્રણે અંશની હિંસા ઘટી શકે છે.
એટલે જ એકાંતવાદી દર્શનકારોના શાસ્ત્રો છેવટે તાપ પરીક્ષામાં તો ઉત્તીર્ણ થઈ શકતા નથી જ. હિંસા કોઈની પણ કરવી નહીં એવો નિષેધ હોવાના કારણે કષ પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થનાર ગ્રન્થ પછી જો પશુબલિવગેરેવાળા યજ્ઞોનું વિધાન કરનાર હોય તો છેદ પરીક્ષામાં નાપાસ થઈ જાય છે. જેમાં એવાં વિધાનો ન હોય એ છેદ પરીક્ષામાં પાસ થાય છે. પણ પછી તે તે દર્શને માનેલા મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની સાથે વિધાન-નિષેધોનો મેળ ખાય છે કે નહીં એનો વિચાર કરાય છે અને એ વખતે, એકાન્તનિત્યવાદ કે એકાન્તઅનિત્યવાદનો
