________________
યોગસાર પ્રકરણ/પ્રથમ પ્રસ્તાવ/શ્લોક-૧૨-૧૩
ભાવાર્થ:
જીવોમાં અનાદિના સંસ્કારોને કારણે તે તે પ્રકારના વિકલ્પો દ્વારા કષાયોનોકષાયો સ્કુરાયમાન થાય છે. તેથી જીવને બાહ્ય અનુકૂળ પદાર્થને જોઈ “આ પદાર્થ મને અનુકૂળ છે” એવી બુદ્ધિ થાય છે ત્યારે ‘હર્ષ' થાય છે અથવા અનુકૂળ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે રતિ થાય છે. વળી, આ વસ્તુ મને પ્રતિકૂલ છે એવો વિકલ્પ થાય ત્યારે શોક થાય છે અને પ્રતિકૂલ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય ત્યારે અતિ થાય છે. વળી, જીવને પોતાની ઇન્દ્રિયોને જે પદાર્થ જુગુપ્સનીય લાગે તે પાર્થો તરફ જુગુપ્સાનો ભાવ થાય છે. વળી, બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યે પ્રતિબંધ હોવાથી આ બાહ્ય પદાર્થો મને ઇષ્ટ છે તેવી બુદ્ધિ થાય છે અને તે ઇષ્ટ પદાર્થનો નાશ થવાની સંભાવના દેખાય તો “ભય” થાય છે. વળી, પોતાને મળેલ દેહને અનુરૂપ તે તે નિમિત્તોને પામીને તે તે પ્રકારના વિકારો થતાં વેદત્રયમાંથી કોઈક વેદનો ઉદય થાય છે ત્યારે તે પ્રકારની કુત્સિત ચેષ્ટા ક૨વાનો અભિલાષ થાય છે. આ રીતે નોકષાયોથી પોતાનો આત્મા સદા ચિત્ર વિકલ્પો દ્વારા કદર્થના પામે છે તે પ્રકારે તત્ત્વજ્ઞપુરુષે અત્યંત ભાવન કરવું જોઈએ અને દૃઢ ધૈર્ય રાખીને તે હર્ષ-શોકાદિના વિકલ્પો ચિત્તમાં ઊઠે નહીં અને તે સર્વ ભાવોથી નિરાકુળ એવી પોતાની ચેતના જ આત્મા માટે સુખાકારી છે તેમ ભાવન ક૨વું જોઈએ. આ રીતે ભાવન કરવાથી નોકષાયોના પરિણામો ઉત્થિત થતા નથી. તેથી પૂર્વમાં નોકષાયો દ્વારા આત્મામાં જે સંસ્કારો આધાન થયેલા તે દૃઢ થતા નથી. વળી તે સર્વ નોકષાયોના પરિણામોથી રહિત નિરાકુલ ચેતના જ આત્મા માટે હિતકારી છે એમ ચિંતન કરીને દઢ પ્રયત્નથી આત્માને તે તે ભાવોથી ભાવિત કરવાથી નવેનવ નોકષાયો ક્ષીણ-ક્ષીણતર દશાને પામે છે. [૧૨
અવતરણિકા :
૧૫
શ્લોક-૧૧-૧૨માં કષાયોને અને નોકષાયોને કેવી રીતે હણવા જોઈએ તે બતાવી હવે કષાય અને નોકષાયોનો નાશ થવાથી આત્મા જ પરમાત્મા બને છે તે બતાવે છે
