________________
યોગસાર પ્રકરણ/પ્રથમ પ્રસ્તાવ/બ્લોક-૧૦-૧૧
૧૩ દૂર થાય છે ત્યારે તે આત્મા તેટલા અંશમાં પરમાત્મભાવનો ત્યાગ કરે છે. તેથી એ ફલિત થયું કે આ કષાયો મોક્ષમાર્ગમાં વિદ્ગભૂત છે અને તેના=આ કષાયોના સહચારી નોકષાયો છે. તે કારણથી મોક્ષે જવાના અર્થી એવા મહાત્માએ યોગમાર્ગમાં વિદ્ધભૂત એવા સોળ કષાયો અને તેના સહચારી એવા નવ નોકષાયોને નિતરામુ=અત્યંત, હણવા યોગ્ય છે. I/૧ના
અવતરણિકા:
પૂર્વશ્લોકમાં કહ્યું કે મોક્ષમાર્ગના પ્રમાણમાં વિધ્યભૂત કષાયો અને લોકષાયોને હણવા જોઈએ. તેથી હવે કષાયોને કઈ રીતે હણવા ? તે પહેલાં બતાવે છે – શ્લોક :
हन्तव्यः क्षमया क्रोधो मानो मार्दवयोगतः । माया चार्जवभावेन लोभः संतोषपोषतः ।।११।।
શ્લોકર્થ :
ક્ષમાથી ક્રોધને હણવો જોઈએ, માર્દવના યોગથી માનને હણવો જોઈએ, આર્જવભાવથી માયાને હણવી જોઈએ. સંતોષના પોષણથી લોભને હણવો જોઈએ. [૧૧] ભાવાર્થ :
સંસારી જીવોમાં વિકલ્પોથી કષાયો થાય છે અને પ્રથમ ભૂમિકામાં વિકલ્પોથી જ ક્ષમાદિભાવો થાય છે. જેમ કોઈ નિમિત્તને પામીને કોઈ પુરુષને વિચાર આવે કે “આ માણસ અનુચિત પ્રવૃત્તિ કરે છે” તેથી તેની અનુચિત પ્રવૃત્તિને કારણે ક્રોધનો વિકલ્પ ઊઠે છે. વળી, કોઈ બાહ્યપદાર્થ જોઈ “આ પદાર્થ રમ્ય નથી” એવો વિકલ્પ થવાથી ક્રોધના જ અવયવભૂત અરુચિનો પરિણામ થાય છે. તેથી તે તે પદાર્થને અવલંબીને તે તે પ્રકારે ક્રોધ, અરુચિ, ઇર્ષા, દ્વેષ વિગેરેના વિકલ્પો થાય છે. હવે તે ક્રોધના વિકલ્પના નાશ માટે મહાત્માએ
